باغ هفت حوض

«هفت حوض» باغی گمشده در دل تهران

اگر بخواهیم از باغ‌های گم شده، در تهران سخن بگوییم، باغ‌هایی که بی اغراق عددشان چند صد خواهد بود، اوراق بسیاری لازم است.

باغ‌هایی در این شهر بود، که اکنون تنها نامشان باقی است. هرچند گاه دیو فراموشی زمان چنان خونسرد و بی‌احساس نام‌ها را در کام خود فرو می‌برد، که حتی برخی نامشان هم بر باد رفته است. به نحوی که اگر اسناد و کتب تاریخ تهران نیز با دقت وسواس گونه ای، باز خوانی شود، چه بسا هرگز نام آنها را نیز نخواهیم یافت.

باغ هفت حوض از آن دسته باغ‌هایی است، که هیچ اثری از آن نمانده، و عجب آنکه در هیچ یک از آثار مورخینی که از تاریخ تهران نوشته‌اند، هم بدان اشاره نشده و این تعجب زمانی بیشتر جلوه می‌کند، که وقتی بدانیم، محل این باغ در مرکز تهران و نزدیک بزرگترین میدان آن زمان شهر یعنی سبزه میدان بوده و مالکش نیز شخص ناشناسی نبوده، بلکه میرزا حسین خان صدر اصفهانی، صدر اعظم فتحعلی شاه بوده است.

این باغ در اراضی بوستان‌های جنوبی ارگ و شمال بازار که سبزه میدان هم جزو همان اراضی بوده، قرار داشت.

می دانیم در گذشته اراضی سبزه میدان به سبزیکاری اختصاص داشت، و این امر تا اوایل عصر قاجاریه هم ادامه یافت، ولی در دوران سلطنت فتحعلی شاه کم‌کم کاربری این اراضی با ازدیاد جمعیت از کشاورزی به مسکونی و تجاری تغییر کرد.

 در همین دوره است، که صدر اصفهانی، صدر اعظم فتحعلی شاه، باغ نسبتا وسیعی را در جنوب غربی ارگ احداث کرد. بررسی نقشه برزین روسی (که در دوره محمد شاه بسال 1258 قمری، از تهران حصار صفوی ترسیم شده) و مطابقت آن با نقشه موسیو کرشش (چاپ1275قمری) از سویی و دقت در تاریخچه بساتین جنوبی ارگ و سبزه میدان و دلایل تحلیلی و استنباطی از روند توسعه و رشد فضاهای مسکونی و تجاری تهران در آن عصر و جز آن، چنین استنباط می‌شود، هفت حوض باغی بوده است، مثلثی شکل که ضلع شمالی‌اش در امتداد حصار جنوبی ارگ قرار داشت و ضلع شرقی‌اش را کوچه منوچهرخانی تشکیل می‌داد و ضلع دیگرش به طور تقریب، غرب چهارراه کنونی گلوبندک را به انتهای کوچه منوچهرخانی متصل می‌ساخته است.

خاطر نشان شود، که ساخته شدن باغ هفت حوض در دوران پادشاهی فتحعلی شاه در اراضی سبزیکاری اطراف سبزه‌میدان، نشانه ایست، که این زمین‌ها در اواخر دوره فتحعلی شاه کم‌کم جنبه کشاورزی خود را از دست داد، و اراضی دورتر به باغ و سپس به فضای مسکونی و تجاری تبدیل شد، و اراضی مرکزی آن نیز به میدان تبدیل گشت، و برای مقاصد مختلف مورد استفاده قرار گرفت. بنابراین، نظری که می‌گوید؛ سبزه‌میدان در دوره ناصری ساخته شده است، درست نیست، بلکه پیش از این روزگار سبزه‌میدان تشکیل شده است. بعد‌ها تاریخچه سبزه‌میدان را به طور مفصل خواهیم نوشت.

شرح واقعه‌ای از این باغ که در مجله اطلاعات، شماره 98 آمده، خوانندگان عزیز را با باغ مزبور بیشتر آشنا می‌کند:

باغ هفت حوض را میرزا حسین‌خان صدر اصفهانی وزیر اعظم فتحعلی شاه در محلی که فعلا بازار گلوبندک است، ساخت. گویند روزی فتحعلی شاه عازم دیدن باغ شد، و از اتفاق آن سال به واسطه نیامدن باران، آب بسیار نایاب بود، صدراعظم ده‌ها نفر استخدام کرد، تا از کاریزها و آب انبارهای دور و نزدیک شهر، آب بیاورند، و هفت حوض (داخل باغ)را پر کنند. هنگامی که شاه در باغ مهمان بود، ناگاه خبر رسید، که شهر بر هم خورده است، زیرا به میرزا مسیح تهرانی مجتهد تهران اطلاع دادند، که تمام آب‌انبار‌ها را برای این کار خالی کرده‌اند و مردم جهت وضو هم آب ندارند، و خیال حمله به باغ هفت حوض را دارند. میرزا مسیح حکم داده که آب‌های غصبی را به آب‌انبارها برگردانند. در نتیجه عده‌ای تفنگچی اطراف باغ را محاصره کردند، و مردم را متفرق ساختند، اما بساط مهمانی به هم خورد، و بعد از آن صدر اعظم، قسمتی از آن باغ را به مسجد مبدل ساخت و هفت حوض را هم پرکرد.

بعد از درگذشت صدر اصفهانی (مالک باغ) در سال 1239 ق. باغ از میان رفت، به طوری که در نقشه برزین روسی، که متعلق به سال 1258قمری است، هرچند حدود آن باقی مانده، اما از باغ خبری نیست. این نوشتار را با شرحی از زندگی صاحب هفت حوض به پایان می‌بریم:

حاجی محمد‌حسین خان صدر اصفهانی سومین فردی است، که در سلسله قاجاریه به صدارت می‌رسد. او فرزند حاجی محمد علی و نوه حاجی محمد رحیم، معروف به علاف (چون کاه فروشی میکرد، بدان لقب شهرت داشت) بود. به همین جهت است، که پس از به صدارت رسیدن صدر اصفهانی، درباره او فتحعلی‌خان صبا ملک‌الشعرا گفته است:

«از کاه‌کشی به کهکشان شد.»

سبب رشد سیاسی و اقتصادی میرزا حسین را عواملی چند است، که اول پذیرفتن خطر در پذیرایی از آقا محمدخان هنگام فرار از شیراز به وقت در گذشت کریم خان زند است و دیگر کمک به آقامحمدخان در مرحله لشکرکشی او به شیراز (به علت اختلافی که با جعفرخان زند پیدا کرده بود) باید دانست.

گو اینکه صدر اصفهانی در طول زندگی سیاسی‌اش به ویژه صدارت شش ساله‌اش هوشمندانه عمل نکرد و موفق نبود، ولی در بعد اقتصادی بسیار زرنگ بود و یکی از ثروتمندترین صدراعظم‌های دوره قاجاری به شمار می‌رود.

او زمانی که بیگلر بیگی اصفهان بود، چون از فرط علاقه شاه قجر به زنان زیبا روی، خبر داشت «طاووس خانم» ارمنی (یا گرجی) ساکن اصفهان را برای شاه در نظر گرفت. از اتفاق، مهر این زیبا روی جوان، چنان به سرعت در کنج دل شاه جای گرفت، که به میدان نیامده، گوی از کف خیل عظیم چند صد زن حرمسرا ربود و دیرزمانی در دربار یکه تازی کرد.

تخت طاووس (از جواهرات سلطنتی) معروف را صدر اصفهانی برای شب عروسی فتحعلی شاه و همین طاووس خانم مهیا و تقدیم شاه کرد.