چاپ نخستین کتاب حسابداری در تهران
آغاز تحول حسابداری نوین در ایران با پیدایش و تالیف اولین کتاب حسابداری به شیوه امروز به نام المقصد الاسنی تالیف میر اسماعیل عبدالله زاده قفقازی بود. این کتاب در سال1283 شمسی در تهران منتشر گردید و متعاقب آن آموزش دفترداری در سال 1290 شمسی در مدرسه دار الفنون آغاز شد.
حسابداری در جهان پیشینه شش هزار ساله دارد و ایران در کنار بین النهرین و مصر و یونان و … از تمدن های باستانی است که از هزاران سال پیش از مهارت حسابداری برخوردار بوده است. ممیزی املاک در تمدن ساسانی از برجسته ترین شاخص های نقش این فن در این دوره است. در موزه لوور مهره‌های ۵۵۰۰ ساله مورد استفاده برای محاسبه در شوش، گواهی بر این پیشینه است. «نخستین مهارت ها در گستره موضوع های مالی، بانکی و حسابداری در ایران را به استناد الواح کشف شده در بابل و به دوران فریدون نسبت می دهند.» (کریم آبادی، ۱۳۸۵).
پس از اسلام حکومت ها تا دوره پهلوی و پیدایی شیوه نوین همه از سابقه حسابداری باستان بهره مند شده و آن را به کار برده اند. حسابداری سیاق و استفاده از خط سیاق در دوران سلجوقیان تکامل یافت و به کار گرفته شد، اما «حسابداری نوین ( دوطرفه) از ابتکارات لوکا پاچیولی (۱۴۴۵ تا۱۵۱۷ میلادی) ایتالیایی مبدع حسابداری دوطرفه (دوبل) است که اروپایی ها او را پدر حسابداری جهان می خوانند. لوکا یک ریاضی دان و راهب فرقه فرانسیسکن بود که سامانه حسابداری دوطرفه (حسابداری دوبل) را تدوین کرد.»/ اصول حسابداری یک. انتشارات کتاب نو. ترجمه دکتر ایرج نوروش.
مستوفی کسی بوده است که در گذشته مسئولیّت سرپرستی امور دولتی حسابداری کشورهای اسلامی را به عهده داشته است. به عبارت دیگر مستوفی نقش حسابدار کل را ایفا می کرده است. خود واژهٔ مستوفی کلمه‌ای است از ریشه استیفاء و به معنی کسی که حق خود را به طور وافی و کافی بگیرد. این عنوان از زمان عباسیان به طور عمومی برای این سمت مورد استفاده قرار گرفت. مستوفی حساب درآمدها و هزینه‌ها را در یک ایالت (استان) نگاه می داشته است. شغل مستوفی موروثی بود و از پدر به پسر می رسید. مستوفیان مطلب خود را به خطی می نوشتند که کسی نتواند بخواند. مستوفیان قاجار از اهالی آشتیان، تفرش و فراهان بودند. میرزا محمد حسین خان فراهانی ملقب به دبیرالملک از مربیان دستگاه مستوفی گری قاجاریه بود.
«در دوران قاجار مستوفیان مبالغی تحت عنوان رسوم دریافت می کردند. رسوم در آغاز پنهانی بود، ولی پس از چندی آشکار شد و مبلغ آن نیز تعیین شد.»/ سید حسن امین: دیوان استیفا (نظام مالیه عمومی در ایران) ، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1385
مستوفی گری شغل و کار و حرفه ٔ مستوفی . نویسندگی حساب . (ناظم الاطباء)./ لغت نامه دهخدا.
لمبتون می نویسد؛ جمله کارهای آن رسیدگی به قراردادهای جمع‌آوری مالیات و شبکه مستوفیان استان ها که «عامل» نیز نامیده می شدند می شد.
با انقلاب صنعتی حسابداری متحول و شیوه کار پیشرفت کرد و این تحول اندک اندک به دیگر کشورهای توسعه یافت. به موازات پیشرفت جامعه اقتصادی، در زمان انقلاب مشروطه، حسابداری و حسابرسی نوین، آن هم برای کنترل دخل و خرج دولت پدید آمد.
یکی از نتایج مفید انقلاب مشروطه در ایران تحول هرچند ابتدایی در شیوه های مالی در ایران است که با آمدن ژنرال شوراتسکف در امور ژاندارمری و مورگان شوستر در امور مالی و بعدها دکتر آرتور میلسپو و دکتر کورت لیندن بلات آلمانی و غیره راه توسعه و پیشرفت این مهارت را در ایران سبب شدند.
بدین ترتیب اولین تجربیات حسابداری، در بخش های عمومی ایران شروع شد و بعدها به بخش های خصوصی تسری یافت و در واقع در مقطع خاصی سیر تحول حسابداری در ایران برخلاف سیر تحول حسابداری در اروپا رونق گرفت. «آغاز تحول حسابداری نوین در ایران با پیدایش و تالیف اولین کتاب حسابداری به شیوه امروز به نام المقصد الاسنی تالیف میر اسماعیل عبدالله زاده قفقازی بود. این کتاب در سال1283 شمسی در تهران منتشر گردید و متعاقب آن آموزش دفترداری در سال 1290 شمسی در مدرسه دار الفنون آغاز شد. از آن تاریخ تا اواخر دهه 1330 شمسی حسابداری به شکل امروزی رواج نیافت. حسابداری در این زمان با تاسیس آموزشگاه حسابداری و حسابرسی شرکت نفت وارد مرحله جدیدی شد و تا کنون ادامه دارد.»/ بختیاری، پرویز. حسابداری و مدیریت. 1396. ص22.
منابع:
علی‌مدد، مصطفی و نظام الدین ملک‌آرایی. مبانی و روش‌های عمومی حسابداری. ج. ۱. تهران: سازمان حسابرسی، ۱۳۹۲. شابک ص17و3و4
سجادی، سیدجعفر. «فصل اول». در اصول حسابداری صنعتی. ویرایش ویراست دوم. تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران، ۱۳۸۶.
سید باقر جلالی چیمه، حسابداری میانه ۱، انتشارات کتابخانه فروردین، چاپ دهم ۱۳۸۲
فولادی نصب، ناصر. در اصول حسابداری (۱). ویرایش ویراست چهارم. تهران: نشر مجال، ۱۳۸۵.
دانشنامه اقتصاد و مدیریت ، پژوهشی از بدالرسول رحیمی
ابراهیم صفایی. رهبران مشروطه دوره اول تهران. ص ۵۰
دکتر محمد مصدق . خاطرات و تالمات مصدق. به کوشش ایرج افشار، صص ۳۲ – ۳۳
لغت‌نامه دهخدا
بختیاری، پرویز. حسابداری و مدیریت. چاپ 22. سازمان مدیریت صنعتی. 1396. ص22.
کریم آبادی، حسین. نظام حسابداری و حسابرسی در ایران باستان. مجله دنیای اقتصاد. 1385.
