معتمدالسلطنه- میرزا ابراهیم معتمدالسلطنه (1262- درگذشته ۱۳۳۵ ق.) از رجال سیاسی دوره قاجار، پسر میرزا محمد قوام‌الدوله و دختر میرزا محمدعلی مایل آشتیانی بود. پسران او وثوق‌الدوله و قوام‌السلطنه از نخست وزیران عصر قاجار و پهلوی بودند.
میرزا ابراهیم در جوانی در وزارت استیفا مشغول به کار شد. او در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار مستوفی آذربایجان شد و دوازده سال در این سمت، که پیش از این نیز در اختیار خاندانش بود، باقی ماند. او در سال ۱۲۷۰ ش. به عضویت در دارالشوری کبری منصوب شد و چندی بعد به فرمان شاه پیشکار حاکم فارس شد و مدتی نیز به حکومت گیلان گمارده شد. آخرین شغل او حکومت قزوین بود. با وجود اینکه بعضی از معاصران معتمدالسلطنه از او به نیکی یاد کرده‌اند، مورگان شوستر، مستشار مالی آمریکا که در استخدام دولت ایران بود، او را به رشوه‌گیری و سوء استفاده از مناصبش متهم کرده‌است. به گفته او، معتمدالسلطنه در امور مالیاتی ایالت آذربایجان اخلال و تقلب می‌کرد که با آشکار شدن این امر در نتیجه رسیدگی‌های او، رابطه وثوق‌الدوله و قوام‌السلطنه، فرزندان معتمدالسلطنه با شوستر به سردی گرایید.(در تیررس حادثه. ۳۰-۳۱)
وی پس از طی دوران کودکی تحصیلات خود را در مکتب‌خانه اختصاصی آغاز کرد و پس از آموختن مقدمات ادبیات فارسی و صرف و نحو عربی که از لوازم اولیه تحصیل آن زمان بود، تاریخ و جغرافیا، حساب و هندسه را نیز فرا گرفت و در ترسل و حسن خط نیز دستی داشت. وی در ۱۸ سالگی در وزارت استیفا مشغول کار شد و چون امور مالی آذربایجان با پدر و جدش بود، نائب مستوفی آذربایجان شد و در سال ۱۲۹۷ وزیر دفتر «هدایت میرزا» مستوفی آذربایجان شد.(اعتماد السلطنه، روزنامه خاطرات، ۱۶۲، ۱۳۴۵)
در سال ۱۳۰۴ ناصرالدین‌شاه به وی لقب معتمدالسلطنه و خطاب عنوان «جنابی» داد.(روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه، ۵۲۵)
از سال 1297ق تا 1309 مستوفی (محاسب) آذربایجان بود. در 1318 به پیشکاری ملک منصور میرزا شعاع السلطنه، پسر دوم مظفرالدین شاه درآمد.
معتمدالسلطنه در سال ۱۳۱۰ با رضایت و اجازه ناصرالدین شاه امور استیفای آذربایجان را به پسر ارشد خود حسن که لقب وثوق‌الملک گرفته بود، واگذار کرد. ولی عملا کارها زیر سلطه خودش بود، در همان سال شاه او را به عضویت دارالشورای کبرای منصوب کرد. در ۱۳۱۱ وقتی شاه فرزند خود رکن‌الدوله را به حکومت فارس فرستاد. پیشکاری و وزارت او را به معتمدالسلطنه واگذار کرد.( افضل الملک، ۸۰، ۱۳۶۱)
معتمدالسلطنه بعد از چند ماه از شغل خود کناره‌گیری کرد و به تهران آمد و در همان سال مظفرالدین‌شاه هنگامی‌که فرزند خود شعاع‌السلطنه را به حکومت گیلان فرستاد. معتمدالسلطنه را به پیشکاری او گسیل کرد( افضل الملک، ۹۰)
در اسناد دوره قاجار نامه‌هایی از او به مشیرالدوله وزیر امور خارجه در باب چندین مسئله وجود دارند. در این مراسله شکایتی مطرح شده است که از حکومت گیلان به وزیر امور خارجه مشیرالدوله در خصوص تعطیل شدن قهوه‌خانه شیخ‌صادق خان به علت وقوع پیوستن چندین فقره قتل و بروز انواع شرارت‌ها از قبیل شراب خوری و قماربازی و غیره و غیره. این نامه به مهر معتمدالسلطنه مهمور شده است و تاریخ آن نیز مربوط به رجب ۱۳۱۵ است.(کاووسی، اسناد مکمل دوره قاجاریه، ج۹۶، ۸۶)
آخرین سمت دولتی معتمدالسلطنه حکومت قزوین بود. «معتمدالسلطنه پدر قوام و وثوق حاکم شد، وی پیر و بی‌حال و بی‌اراده بود و کارها را معاون او «سالار حشمت» در دست داشت که مردی رشوه‌خوار و طرار به شمار می‌رفت. پس از عزل معتمدالسلطنه، «مدحت‌السلطنه» فرماندار شد.( گلریز، ۷۴۴، ۱۳۶۸)
معتمدالسلطنه در جوانی با طاووس خانم دختر میرزامحمدخان سینکی (پدر میرزا علیخان امین الدوله و جد دکتر امینی) ازدواج کرد و صاحب دو پسر شد به نام حسن و احمد که در عرصه سیاست ایران نام‌آور شدند.(ممتحن الدوله، ۲۶۸، ۱۳۶۲)
معتمدالسلطنه در طول عمر خود حداقل چهاربار ازدواج کرد. همسر اول او، طاووس خانم دختر میرزا محمدخان مجدالملک سینکی و خواهر میرزا علی خان امین‌الدوله، صدراعظم مظفرالدین شاه قاجار بود که صاحب دو پسر، حسن و احمد شد ولی چندصباحی پس از ازدواج درگذشت. با مرگ او، امین‌الدوله وظیفه نظارت بر تحصیل و حسن تربیت خواهرزادگانش را برعهده گرفت.(در تیر رس حادثه. ۳۲)
همسران دوم و سوم معتمدالسلطنه، سلطنت خانم ملقب به محترم‌السلطنه دختر بدیع‌الملک میرزا عمادالدوله (ازدواج با معتمدالسلطنه در ۱۹ ربیع‌الاول ۱۲۹۹ قمری)[۵] و بهجت‌السلطنه دختر میرزا عباس خان قوام‌الدوله هریک صاحب پسری شدند. همسر دیگر معتمدالسلطنه، تاج‌الملوک ملقب به ام‌الخاقان بود که دختر میرزا تقی خان امیرکبیر و عزت‌الدوله و قبلاً همسر مظفرالدین شاه قاجار بود. تاج‌الملوک پس از طلاق از مظفرالدین شاه در ۱۲۹۳ق.، با معتمدالسلطنه ازدواج کرد، اما این وصلت دوام چندانی نیافت و پس از مدتی، بدون یافتن فرزند، به جدایی انجامید.(روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه. ۱۴۷)
پسران معتمدالسلطنه:
– حسن وثوق ملقب به وثوق‌الملک و سپس وثوق‌الدوله، از طاووس خانم
– احمد قوام ملقب به قوام‌السلطنه از طاووس خانم
– عبدالله وثوق ملقب وثوق‌السلطنه از محترم‌السلطنه
– مهدی خان یمین‌السلطنه از بهجت‌السلطنه/ دایرةالمعارف فارسی، ۱۳۸۰، ۲۵۸۸.
او در سال ۱۳۳۵ قمری فوت کرد و قبرش در حرم حضرت معصومه در بقعه‌ای در طرف شرقی صحن عتیق است.[۳]
وی در سال ۱۳۳۷ق. درگذشت و در مقبره خانوادگی در قم مدفون شد.
