عضدالملک – علیرضاخان قوانلو ایلخانى قاجار (1328- ۱۲۳۸ ق./1201-1289ش) ملقب به عضدالملک فرزند موسی‌خان قاجار، برادرزاده مهدعلیا و پسر دایی ناصرالدین است. در زمان سلطنت محمدشاه، سال هاى اول سلطنت ناصرالدین شاه، غلام‌بچه بود.
در سال 1271ق. پیشخدمت خاصه شاه گردید. از 7 تا 19 سالگى به غلام بچگی و پیشخدمتی مشغول بود.
در سال 1275 زمانی که ناصرالدین شاه قصد برکناری میرزا آقاخان نوری، صدراعظم خود را داشت علیرضاخان به همراه چند تن دیگر از درباریان، میرزاآقاخان را از این واقعه آگاه کرد و شاه که متوجه این حرکت شده بود دستور تنبیه و اخراج وی را از دربار صادر کرد. در این میان مهدعلیا وساطت کرد و پس از چندی علیرضاخان به دربار بازگشت.
در 1278 منصب خوانسالاری برعهده وی نهاده شد.
در سفرهاى داخلى ناصرالدين شاه مانند سفر سال 1282ق. به مازندران و 1288ق. به عتبات عاليات، در منصب مذكور بود. (اعتمادالسلطنه، 1367 ،مرآت البلدان، ج 1 ، 404 و 262 )
سفر عتبات
در سال ۱۲۸۳ ق. وی را به همراه خشت‌های طلا به عتبات فرستادند تا حرمین عسکریین را تذهیب کند.
در ۱۲۸۵ ق. لقب عضدالملکی دریافت کرد. پس از چندی در همان سال به منصب خازن مهر نایل شد.
او شايد به پاس مأموريت عراق عرب، لقب عضدالملك را همراه با منصب «خازنى مهر سلطنتى» دريافت كرد و اين، به معنى آن بود كه نامه ها و فرمان های شاه را از آن پس او مي بايست ممهور و ارسال می كرد. (اعتمادالسلطنه، تاريخ منتظم ناصرى، 1367، ج3 ، 1903)
در سال 1284ق. مأموريت حمل خشت هاى طلا را از ايران براى مطلا كردن گنبدهاى منور كاظمين و سامرا، به عهدۀ عليرضا خان گذارد. (اعتمادالسلطنه، 1367،مرآت البلدان، ج 3 ، 1561؛ شيبانى، 1366، 150( 1285ق.)
در 1285 پس از بازگشت از این مأموریت پس از درگذشت میرزا محمدحسین قزوینى، ملقب به عضدالملک و در همین سال مهردار شاه نیز شد.
در ۱۲۸۷ ق. پس از بازگشت از سفری که به همراه شاه به عتبات رفته بود به حکومت مازندران منصوب شد. کمی بعد به منصب نظارت خاصه و خوانسالاری اعظم رسید. در همان حین جزو وزرای اربعه به‌شمار می‌رفت.
در سفرهاى داخلى ناصرالدين شاه مانند سفر سال 1282ق. به مازندران و 1288ق. به عتبات عاليات، در منصب مذكور بود. (اعتمادالسلطنه، 1367 ،مرآتالبلدان، ج 1 ،صص (404 و 262
در سال 1288ق. عضدالملك، فرمان حكومت مازندران را دريافت كرد كه يك سال دوام يافت. (اعتمادالسلطنه، المآثروالآثار، 1368 ،ج1 ، 50 ) او ازهمان سال، منصب خوانسالارى دربار را هم به عهده گرفت (اعتمادالسلطنه، تاريخ منتظم ناصرى، 1367 ،ج 3 ، 1942 ) وهمچنين از همراهان شاه در سفر اول فرنگ به شمار مىآيد.
در ۱۲۹۰ به همراه شاه به اروپا رفت و پس از بازگشت در کنار سایر مناصب، ایلخان ایل قاجار شد.
در ۱۲۹۱ قشون کل ایران به چهار بخش تقسیم شدند و او را به فرماندهی کل قشون مازندران، استرآباد، سمنان، دامغان، شاهرود، بسطام، گلپایگان، خوانسار و همچنین قراول مخصوص شاه گماردند.
در جريان واقعه تحريم تنباکو ناصرالدين شاه او را به عنوان واسطه خود براي مذاکره با روحانيون انتخاب کرد و به همين دليل چندين بار با ميرزا حسن آشتياني ملاقات کرد. او را جزو وزاری سته یا وزرای مختار دربار قرار دادند.
وزیر دادگستری
در سال ۱۲۹۲ ق. به جای میرزا کاظم خان نوری نظام الملک، وزیر دادگستری شد. (اعتمادالسلطنه، تاريخ منتظم ناصرى، 1367 ،ج 3 ،ص 1958) عضدالملك در صف مخالفان ميرزا حسين خان مشيرالدوله (سپهسالار) قرار گرفت. (احتشام السلطنه، 1376، 40)
پس از سفر اول ناصرالدين شاه به اروپا، عضدالملك منصب ايلخانى قاجار راهم علاوه بر مناصب قبلى دارا شد كه البته اين مقام، مسئوليت بزرگى بود و او، تا دم مرگ، ايلخان قاجار شناخته میشد.
سفر اروپا
در سال ۱۲۹۵ ق. بار دیگر به همراه شاه به اروپا رفت.
وزارت
در ۱۳۰۰ ق. به وزارت حضور همایون نائل شد.
در سال 1304ق. عضدالملك بار ديگر به وزارت منصوب شد. (شيبانى، 1366،237) و تا سال 1306ق. آن را اداره كرد. (ملك آرا، 1355، 172)
عضدالملک در واقعه رژی و شورش مردم در سال ۱۳۰۹ ق. در جریان واقعه تحریم تنباکو ناصرالدین شاه او را به عنوان واسطه خود برای مذاکره با روحانیون انتخاب کرد و به همین دلیل چندین بار با میرزا حسن آشتیانی ملاقات کرد. گهگاه شاه اراضى و املاک مرغوبى حتا از خالصجات خود به عضدالملك میبخشيد يا میفروخت كه اين موضوع نيز ناشى از همان علاقه و دوستى شاه نسبت به او بود. (اعتمادالسلطنه، 1345، خاطرات، 303)
در دوره سلطنت مظفرالدين شاه منصبي نداشت، اما سمت ايلخاني وي موجب مي‌شد تا به عنوان ريش سفيد دربار در مواقع حساس وارد عمل شود. چنانچه در دوره مهاجرت صغراي علما، براي صدور فرمان مشروطه از سوي شاه به عنوان واسطه برگزيده شد.
از اوايل 1324ق. فريادهاى آزاديخواهى و عدالتخواهى در ايران بلند شد. او از همان ابتداى نهضت مشروطه، مورد تكريم و احترام سران آزاديخواه قرار داشت.
عضدالملك، از معدود چهره هائى بود كه با رفتار كدخدامنشانه و ميانجيگرى، در راستای حل و فصل كدورت ها و اختلافات شديد طرفين كوشيد. واقعة بست نشستن رجال و رهبران آزاديخواه در منزل عضدالملك در ربيع الثانى 1326،سبب معزز شدن او در ميان مشروطه خواهان شد و دشمنى شاه را با وی برانگيخت. (دولت آبادى، 1362 ،ج 3 ، 244؛ عزيزالسلطان، 1376 ،ج 2، 1213و 1214؛ عين السلطنه، 1377 ،ج 3، 2069و 2070و 2073)
اولین نایب‌السلطنه احمدشاه قاجار بود.
محمدعلی شاه در تاریخ جمعه ۲۸ تیر ۱۲۸۸ ش. به سفارت روس در زرگنده، پناهنده شد و توسط مجلس از تخت و تاج سلطنت رسما محروم گردید. پس از آنکه ولیعهد و فرزند خردسال او احمد میرزا به جای پدر به پادشاهی رسید، مجلس دوم مشروطه در نهم ذیقعده ۱۳۲۷ (آذر ۱۲۸۸) علیرضاخان عضدالملک را به نایب السلطنگی احمد شاه برگزید.( مذاکرات جلسه پنجم دوره دوم مجلس شورای ملی نهم ذیقعده ۱۳۲۷) انتخاب او به مقام نيابت سلطنت، ًعمدتا با همت و حمايت همان درباريان قديم بود كه در دولت جديد مشروطه صاحب مناصب جديد شدند و همچنين خوانين بزرگ مشروطهخواه (تقی زاده، 1362، 152) چندى پس از فتح تهران، با اختلافات شديد سران فاتح تهران روبه رو شد. در نيمة دوم رجب 1328 ،پس از تأييد عضدالملك، كابينة مستوفی الممالك رسميت يافت. آمدن مستوفی الممالك – كه دموكرات ها (انقلابيون سوسياليست) حمايتش می كردند – سبب تشويق و تقدير و تعريف آنها از عضدالملك شد. (روزنامة ايران، شم 181 ، 2)
وی ده ماه بعد در عصر همین مجلس وفات یافت (هفدهم رمضان ۱۳۲۸) و به جایش ناصرالملک نائب السلطنه شد. عضدالملک هجده ماه نائب السلطنه ایران بود. عضدالملک در شهریور ۱۲۸۹ ش/ رمضان ۱۳۲۸ ق درگذشت. (دولت آبادى، 1362، 99) (احزاب سیاسی ایران، ملک‌الشعرا بهار، چاپ سوم ۱۳۵۷، امیرکبیر)
عضدالملک از مخالفان جدی اعدام شیخ فضل الله نوری بود و پس از این واقعه مراسم تعزیتی برای وی برپا ساخت. وی همچنین از اعتماد مرحوم آخوند خراسانی نیز بهره مند بود و مکتوبات متعدد متبادله بین او (به عنوان نایب السلطنه مشروطه) و آخوند در مشروطه دوم، گواه این امر است.
در واقع، نقطه امید مشروطه خواهان اصیل و متشرع برای اصلاح امور مشروطه به شمار می‌رفت.
۱۵ شهریور ۱۲۸۹ش./ رمضان ۱۳۲۸ق درگذشت و در مقبره ناصرالدین شاه در حضرت عبدالعظیم مدفون گردید
آثار
سفرنامه عضدالملک به عتبات.
تابلوی نقاشی عضدالملک در زمانی که وزیر حضور دربار ناصرالدین‌شاه بود. (اثر ابوتراب غفاری در حدود ۱۳۰۰ ق.) و پرتره عضدالملک اثر کمال‌الملک بر جاست.
