خورشید خانم نخستین صنعتگر تهرانی
خورشید خانم تهرانی خیاطی بود که با اعتماد امیرکبیر به تولید بخشی از لباس نظامیان پرداخت و با هدایت امیر کارگرانی در اختیار گرفت و کارش را توسعه داد و نخستین کارگاه تولیدی خیاطی زنانه را در تهران تشکیل داد. بدین ترتیب او نخستین زن تهرانی بود که در ترقی تولیدات ملی به رقابت با کالای فرنگی پرداخت و انصافا خوب از عهده کار بر آمد.
با شکست ایران از روسیه، روند انحطاط سیاسی- اقتصادی ایران که از مرگ شاه عباس آغاز شده بود، شدت بیشتری گرفت و دخالت دو دولت قدرتمند استعمارگر روس و انگلیس با شیب تند تری ادامه یافت. محمد میرزا پس از مرگ فتحعلی شاه با همت و تلاش قائم مقام فراهانی صدراعظم کاردان و وطن دوست به تخت پادشاهی نشست، دو دولت زورگو که قائم مقام را مخالف منافع خود دیدند با دسیسه و نیرنگ باعث قتل وی شدند، تا حاجی میرزا آقاسی ناآگاه و بی خرد به صدارت برسد. با صدارت وی در دوران محمد شاه مملکت نه تنها رشد و توسعه ای پیدا نکرد، بلکه در کلیه امور دچار عقب ماندگی شدید شد. آسیب دیدگی در اقتصاد بیمار و قشون وامانده که مورد علاقه استعمارگران بود، بیشتر از بقیه ابعاد جامعه رخ می نمایاند.
با مرگ محمد شاه به همت و تلاش فراوان میرزا تقی خان امیرکبیر، ناصرالدین شاه به پادشاهی رسید. امیر در بدو صدارت و اصلاحات کلیه امور کشور، به بازسازی اقتصاد و اصلاح قشون بیش از هر چیز توجه نشان داد.
«قشونی كه قبل از صدارت میرزاتقی خان فراهانی (۱۲۶۴ تا ۱۲۶۷قمری) در ایران وجود داشت، ارتشی نبود كه بتواند به طور کامل منافع ملی پاسداری نماید. به همین علت میرزاتقی خان، اصلاح در ارتش را امری ناگزیر دانست، زیرا معتقد بود كه ارتش روح كشور است و اگر مملكتی بخواهد نیرومند شود، باید ارتش كارآمدی داشته باشد. بیشتر وقت خود را صرف ارتش و موسسات لشكری می نمود و در این باره، آنی غافل نمی گشت. چنان كه از نظر مراقبت كامل اغلب روزها صبح زود به سربازخانه‌ها می رفت و اسلحه و مهمات سربازان و افسران را بازدید می كرد و از حقوق آنها و اینكه آیا در موعد مقرر آن را دریافت كرده اند یا نه، خبردار می شد.»/ حسین مكی، زندگانی میرزاتقی خان امیركبیر، ص۱۲۸
وضع قشون در دوره ناصری به دو بخش کاملا متفاوت تقسیم می شود. بخش نخست با صدارت امیرکبیر آغاز می گردد. در این زمان وی به موازات دیگر اصلاحات همه جانبه کشور، در قشون و امور نظام هم به اصلاحات ارزنده و بی سابقه ای دست زد که منبعث از کیاست ذاتی و آموخته های وی در دوران پیش از صدارت و نیز آگاهی هایی از سفر روسیه و عثمانی و دیگر منابع است. قشون ایران در این دوره به شکوفایی رسید و اگر معاندین، امیر را از میان نبرده بودند، از محصول نیک اندیشی و اصلاحات وی ملت ایران بسیار بهره مند می شدند.
اميركبير افسران اتريشی و آلماني را برای تربیت صاحب منصبان نظامي استخدام کرد و شعبه نظامي دارالفنون را هشت ماه زودتر از افتتاح رسمی آن به كار انداخت. جيره و مواجب و پوشاك سربازان به طور منظم پرداخت مي شد. لباس اونیفورم به سبك نظام اتريش براي سربازان از پارچه ايراني تهيه گرديد، كارخانه‌هاي اسلحه سازي در تهران، آذربايجان، فارس، خراسان و اصفهان احداث شد. به تهیه كتابچه و رسالاتي در زمينه امور نظامي پرداخت. مواظب بود، تا اعطاي مناصب نظامي و ترفيع درجات با توجه به شايستگي‌هاي افراد صورت بگیرد. در نواحي مرزی و ناامن داخلی به احداث دژهاي نظامي همت گماشت. مريضخانه دولتي براي سپاهيان بنا کرد. جلوي بي نظمي و تجاوز و چپاول سربازان را گرفت. تفنگ‌هاي جديد و مرغوب از كشورهاي اروپايي خريداري کرد. عمارت و ميدان توپخانه در تهران به همت او ساخته و توپ هایی از قشون به نمایش گذاشته شد. تعداد مقام‌ها و مناصب نظامي به دقت معين گشت و رسم بخشيدن مناصب بي شغل را بر انداخت و سازمان لشكري در دفتری مخصوص ثبت مي شد. تعداد نفرات ارتش را از 92726 نفر به 137248 نفر رسانيد و بودجه نظام در زمان عزل اميركبير 1680000 تومان بود. نكته جالب اينكه براي ايلات هنگ‌هاي ثابت برقرار کرد و صاحب منصباني را فرستاد تا به آنها تعليمات جديد دهند./ فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، تهران، خوارزمی، چاپ هفتم، 1362، صص300- 289.
امیر با شیوه های عملی و اعتماد به بخش خصوصی کشور، اقتصاد نیمه جان ایران را حیات بخشید. او از طریق توسعه و تجدید سازمان قشون و اصلاح جنبه‌هایی از مالیه حکومت و عایدات، تحولی شگرف را آفرید که اگر معاندان وی را از بین نبرده بودند، ایران بیش از آنچه ملت آلمان از بیسمارک بهره مند شد، از اقدامات و اصلاحات این بزرگمرد وطن خواه ثمر می دید.
«مهم ترین اقدامات اصلاحی امیر در امور نظامی عبارت بود از: 1. اصلاح هیات فرماندهی و تربیت صاحب منصب؛ 2. استخدام خبرگان نظامی اروپایی؛ 3. تاسیس شعبه علوم نظامی دارالفنون تحت نظر افسر اتریشی بارون گومنز؛ 4. برقراری هنگ های ثابت برای ایلات؛ 5. برانداختن رسم بخشیدن مناصبِ بی‌شغل در سازمان نظامی؛6. بنای کارخانه های اسلحه سازی در تهران و برخی از ایالات؛7. تاسیس کارخانه مهمات سازی در امیرآباد تهران؛ 8.الغای رسم کهن سیورسات؛ 9. متحدالشکل کردن لباس نظام با اقتباس از اتریش. در ضمن دوختن تکمه شیر و خورشید نخستین بار مرسوم شد. این تکمه ها را نخست از انگلیس وارد می‌کردند، ولی بعدها در ایران ساختند و علاوه بر این مشخص گشت که لباس لشکر، خواه کلیجه و خواه شلوار، از اقمشۀ ایران دوخته شود. لباس نظام از شال چوخای مازندران و ماهوت ایرانی و دیگر پارچه های وطنی تهیه می گردید. کار زردوزی لباس صاحب منصبان به خورشید خانم، یکی از بانوان تهرانی، واگذار شد و از آنجا که خوب از عهده آن برآمد، دولت مقرر كرد شاگردانی برای خود اختیار کند و تا مدت پنج سال احدی با او در این کار مشارکت ننماید؛ یعنی این حرفه در انحصار او قرار گرفت./ آدمیت، صص302ــ289.
امیر صنعت و فناوری را با به خدمت گرفتن ایرانی وارد حیطه دانش ایرانیان می کرد و با تقویت تولید کننده و صنعتگر بومی و اعتماد بخشیدن به آنها، اقتصاد بیمار ایران را سلامت و بهبودی می بخشید. وی به موازات اقدامات فراوان در کلیه امور اصلاحات بنیادینی را در صنعت ایجاد کرد، مثلا در سال 1267 قمری شش تن از صنعت کاران ایرانی را برای آموزش رشته های مختلف به روسیه و دو تن را به عثمانی فرستاد.
امیر در راه ترقی صنعت ملی از پشتیبانی، تشویق و مساعدت به اهل فن و هنر هیچ دریغ نورزید. هنرمندان و صنعت کاران ایرانی که هماره تشنه سیاستمداران صادق و وطن پرست هستند، نیز به این دعوت پاسخی نیکو دادند و مبادرت به تولید کالای مرغوب ملی در رقابت با امتعه فرنگی کردند. خورشیدخانم خیاط که نمونه ای از زر دوزی دورِ لباس نظامیان را که تا آن زمان از اتریش و عثمانی وارد می شد، ساخت. امیر آن زن هنرمند را تشویق کرد و پر و بال داد. فرمان داد شاگردان متعدد بگیرد و تا پنج سال نیز زردوزی لباس نظامی در انحصار او باشد. در روز جمعه یازدهم ربیع الثانی قمری «روزنامه وقایع اتفاقیه» از این واقعه چنین نوشت: «ضعیفه تهرانی زر دوزی دوره ملبوس صاحب منصب نظامی را به قاعده روم (عثمانی) دوخته و در کمال خوبی به عمل آورد که در این هفته به نظر اولیای دولت علیه رساند. به طوریست که مطلقا با کار اسلامبولی امتیاز داده نمی شود. اولیای دولت علیه حکومت فرمودند که شاگرد بسیار نگاهدارند و تا مدت پنج سال احدی در عمل او شراکت ننمایند».
