تکیه رضاقلی خان – تکیه رضاقلی خان از تکایای نامدار تهران قدیم است که در محله عودلاجان قرار داشت. کهن محله عتیق عودلاجان یکی از چهار محله عتیق تهران است که هسته اولیه قریه تهران را به اشتراک با دو محله دیگر چال میدان و بازار در ضلع جنوبی خود جا داده است. این هسته مرکزی که گام های نخستین تکوین تهران به شمار می رود، محدوده سرپولک است که آغازین روزهای عمر خود را به سال هایی پیش از اسلام می رساند. این خبر، ما را آگاهی از قدمت و پیشینه محله عودلاجان می دهد. گو این که قدمت این محله با پیشینه تهران پهلو می زند، اما توسعه و گسترش آن در نواحی شمالی به عصر قاجاریه می رسد و اوج آن تحول مانند توسعه دیگر نقاط محلات تهران حصار صفوی در اواسط عصر قاجاریه است.
برای مطالعه پیشینه این تکیه ابتدا به نخستین نقشه های تهران که در دوران قاجاریه تهیه شده نظری می افکنیم و سپس اسناد و کتب جدید تری را که از این تکیه یاد کرده اند،می کاویم:
در دو نقشه اولیه تهران ترسیمی دو تن روسی به نام های؛ ناسکوف و بره زین نامی از این تکیه نمی بینیم، فقط در نقشه بره زین محل تکیه ترسیم شده بی آن که نامی از آن ثبت شده باشد. این بدان سبب بوده که در سال هایی (1258ق.) که مساح نقشه برداشت کرده قسمت هایی از نواحی شمالی محله عودلاجان هنوز باغ بوده و آثاری از خانه سازی در آن قسمت از شهر تهران دیده نمی شود بنابراین تا دوره محمد شاه تراکم جمعیت در قسمت شمال و شمال شرقی این محله بسیار کم بوده و این تکیه که باید در همان سال ها شکل گرفته باشد از اهمیت زیادی برخوردار نبوده است. نقشه بعدی تهران مربوط به سال 1275ق. است که موسیو کرشش و محصلان دارالفنون مهیا کرده اند. در این نقشه قسمت های باغ و بستان نواحی شمال و شمال شرقی ساخته شده و تراکم جمعیت نیز به طور محسوس افزایش یافته است و تکیه رضاقلی خان و کوچه های اطراف آن هم کاملا مشخص شده است. در نقشه موسیو کرشش تکیه را در محل تقاطع چهار راه شمال – جنوبی و شرقی – غربی ترسیم کرده اند. راه شمالی – جنوبی راهی است که در نقشه بی نام مشخص است و از جوار ضلع شمالی حصار صفوی تا جنوب محله کشیده شده بود و راه غربی مجاور ضلع شمالی خانه بیگلربیگی و راه شرقی کوچه بی نامی که خانه میرزا سید علی در آن واقع بود تشکیل می داد. در این نقشه تکیه را در گوشه شمال شرقی خانه بیگلربیگی و جنوب خانه و عمارت وسیع حشمت الدوله ثبت نموده اند.
آخرین نقشه ای که در این باره مورد توجه قرار می دهیم، نقشه نجم الدوله مربوط به سال 1309ق. است در این نقشه نخست آن که تکیه رضاقلی خان(ناظم دارالفنون) جنب چال میدان تغییر نام داده و با نام تکیه چال میدان مشخص شده دیگر این که محدوده تکیه رضاقلی خان عودلاجان مسکونی تر و شلوغ تر شده است و معابر چهار گانه آن تقاطع دارای نام گردیده اند راه شمالی موسوم به راسته سرچشمه (در سطح خیابان شهید مصطفی خمینی قرار گرفت.) و راه جنوبی به گذر درب مدرسه (خیابان شهید خمینی) و راه غربی بی نام (کرانه) و راه شرقی به نام کوچه حکیم الهی(پرفسور شهاب) شده است. بعد در کنار این تکیه مسجد و سقاخانه و آب انبار ساخت شد.
بعدها در عصر پهلوی در جریان خیابان کشی های تهران بخش بزرگی از این تکیه در سطح خیابان قرار گرفت و از میان رفت. چنان که راسته سرچشمه و گذر درب مدرسه از بین رفتند. باقیمانده مسجد و تکیه رضاقلی خان در خیابان شهید مصطفی خمینی تا کنون چند بار مورد مرمت قرار گرفته که آخرین مرتبه آن مربوط به سه چهار سال قبل است.
در گذشته در تهران داخل حصار صفوی و حتی حصار وسیع تر ناصری تکایای بسیاری بود به طوری هر محله ای چندین تکیه داشت و مردم در دهه عاشورا آن ها با پارچه مشکی و …آذین می بستند و آن ها را مهیای اجرای مراسم محرم می کردند. دسته ای از تکایا در تهران قدیم کنار گذر قرار داشتند مانند تکیه افشارها در محله چال میدان این تکیه ها تا پایان ماه محرم برقرار بودند، ولی پاره ای از آنها در تقاطع و سطح گذر و معبر اصلی قرار گرفته بودند که پس از اتمام دهه محرم تا سال دیگر تکیه برچیده می شد و سطح تکیه و معبر به حال خود باز می گشت تا عبور و مرور مردم براحتی انجام گردد. تکیه رضاقلی خان هم از همین دست تکایا بود. این تکیه نامدار و مهم در مسیر راسته سرچشمه قرار داشت که بعد از پامنار مهمترین و طولانی ترین گذر محله عودلاجان را تشکیل می داد .
عبدالله مستوفی در این ارتباط آورده :
«…ولی اکثر(تکایا) بی موقوفه بودند و اهالی محل هر سال در ایام عزاداری تکیه را راه می انداختند. گاهی هم این تکیه ها مانند تکیه رضاقلی خان و تکیه سرتخت در معبر عام اتفاق افتاده بود. این تکیه ها اگر سر راه نبود سرتاسر سال خالی افتاده و زباله دان اهل محل بود یا بقال های گذر در غرفه های آن پیاز خشک می کردند و اتاق های آن را انبار خواربارهای فروشی خود قرار می دادند ….»/ مستوفی،ج1، 300.
در عصری که تکیه رضاقلی خان چال میدان هم بدین نام خوانده می شد در تداول عام آن را تکیه رضاقلی خان سرچنبک می گفتند و در برخی از منابع (تهران در آینه زمان) هم این گونه یاد شده است .
و در روزگاری که رمال ها و فال گیر ها بازارشان داغ بود و آزادانه فعالیت می کردند و مردم تهران هر تصمیمی را منوط به اظهار نظر این قماش حقه باز می دانستند تکیه رضاقلی خان از مراکز جن گیر های تهران به شمار می رفت و آن جا پاتوق میرزا حسن جن گیر بود:
«….مردم به جن و جن گیر عقیده داشتند … حاج مهدی رمال در گذر قاطرچی ها سید دربندی در کوچه نقیب و …. و میرزا حسن در تکیه رضاقلی خان در رمالی و جن گیری سرکتاب باز می کردند.» /تهران در آینه،177
در دوره قاجاریه تکیه رضاقلی از مراکز مهم عمومی این محله بود که در محله (خرده محله) سادات قرار داشت. حجت بلاغی در بار ه آن نوشته است:
تکیه رضاقلی خان با رقبات زیر موقوفه است:
آب انبار جنب تکیه به مساحت دویست متر مربع.
آب انبار دیگر به مساحت چهار صد و پنجاه متر مربع.
سقاخانه به مساحت هفت متر مربع.
مسجد به مساحت ششصد متر مربع با پلاک 1293.
بیست و پنج باب دکان جزو املاک اوقافی این تکیه است./ تاریخ تهران (گزیده)، 301.
