باغ فردوس – مقاله «مروری بر تاریخچه و روند شکل گیری عمارت باغ فردوس تهران»، پژوهش فریبا سادات مفتخری قویدل، علیرضا دودانگی
چکیده:
در دوره قاجار، هم به واسطه عالیق و خصوصیات قومی و هم به دلیل سنت های تداوم یافته دربار، باغ سازی مورد توجه فراوانی واقع شد. در تهران که در آن زمان پایتخت و محل حضور شاه، درباریان و شاهزادگان بود، باغ های بسیاری ساخته شد. باغ فردوس ازجمله این باغ ها بود که پس از ورود محمدشاه قاجار به تهران، توسط یکی از درباریان درنزدیکی قلعه محمدیه پی ریزی شد. این باغ سالیان بسیاری مورد توجه بود و خاندان معیرالمماک و مالکان دیگر باغ در تکمیل و بهسازی آن تالش بسیار کردند.تا ان جا که برخی این باغ را به نام باغ معیری می شناختند . اکنون از باغ جز عمارتی که توسط معیرالممالک) داماد ناصر الدین شاه ( در آن ساخته شده و درحال حاضر به موزه سینما اختصاص یافته و قسمتی از محوطه اطراف این عمارت چیزی باقی نمانده است. اگرچه بخش های گسترده ای از باغ منفک شده و تغییر کاربری یافته است، اما به نظر می رسد بنا به مجموعه اسناد و مدارک باقی مانده می توان ساختار اصلی باغ و شکل آن را بازیابی کرد .در این پژوهش تالش می شود با مطالعه متون و اسناد تاریخی و بررسی وضعیت باقی مانده باغ و بافت شهری پیرامون آن، محدوده باغ و ساختارهای درون آن بازشناسی شود . از کنار هم قرارگیری اطالعات توصیفی و تصویری به دست آمده و انطباق آنها بر وضعیت موجود شهری، خطوطی از چهرۀ اصلی باغ فردوس را نشان می دهد. بهره گرفتن از خطوط باقی مانده در بافت موجود و حذف برخی عناصر متأخر برای نیل به نتیجه ضروری بوده است. نتیجه یافتن اطالعات و قراردادن آنها در نقشه امروزی نمایش ساختار فضایی باغ است و شکل مرکب آن را آشکارمی سازد و تاحدودی سیر تغییر و تحوالت آن را گوشزد می کند .این نتایج نشان می دهد که باغ فردوس به مرور در پهنه ای وسیع درمحدودۀ شمیرانات و درقالب سه بخش باغ اصلی، باغ اندرونی و باغ قلمستان شکل گرفته است.
مقدمه
توسعه شهر تهران چه در درون حصار ناصری و چه در بیرون آن، سرنوشت بسیاری از باغ های قاجاری را دستخوش تغییرات گسترده کرده است. یکی از این نمونه ها ی پرشمار باغ فردوس شمیران است که خوشبختانه بخش کوچکی از آن هنوز باقی مانده است. این بخش باقی مانده در حقیقت همان موزه سینما و پارکی است که این موزه را به خیابان ولیعصر متصل کرده ، می توان این ادعا را داشت که سبک معماری و تزئینات منحصر به فرد عمارت اصلی این باغ از مهم ترین عواملی هستند که سبب شدند تا این باغ و سابقه ی ان به فراموشی سپرده نشود. حضور باغ درشکلی جدید، در عین حال موجب شده است تا تصویری از باغ در ذهن ایجاد شود که چندان با اصل خود انطباق ندارد .این پژوهش با رجوع به منابع تاریخی و معماری که در ادامه معرفی خواهند شد، تالش دارد تا ساختار و شکل کلی و درعین حال ساختاراصیل باغ را بازیابی و معرفی نماید. در حقیقت این پژوهش می کوشد تا به یک سری از پرسش ها در مورد هویت این باغ پاسخ دهد و پرسش اصلی تحقیق ، به این صورت قابل طرح است که با توجه به تغییر و تحوالت باغ فردوس در دوره قاجار و پس از آن و با درنظرگرفتن آنچه امروز از آن باقی مانده است، شکل اصیل باغ چگونه بوده و نحوۀ همنشینی آن با بستر و محوطه اطراف به چه صورت بوده است.
روش تحقیق:
مقاله مذبور تحت عنوان مروری بر تاریخچه و روند شکل گیری عمارت باغ فردوس تهران به شیوه توصیفی – تحلیلی، کتابخانـه ای و میـدانی تدوین گشته. که از سه بخش اصـلی، معرفی و بیان سـابقة تـاریخی ونیز تحلیل عناصر معماری ، تشکیل شده است . آنچه باعث انتخاب این موضوع شده ، روشن شدن سرگذشت این اثر فاخر در طول تاریخ و نیز همچنین پی بردن به جایگاه اجتماعی این شاهکار عظیم و برجسته می باشد .
موقعیت و نحوه شکل گیری
امروزه باغ فردوس نام محله ای است که بر اساس آخرین مرز بندی از شمال به میدان تجریش ابتدای خیابانولیعصر، از جنوب به بزرگراه مدرس، مریم شرقی (فرشته)، از شرق به خیابانهای دربندی، شاهد و انتهای آفریقا و از غرب به چهارراه پارک وی و خیابان ولیعصر منتهی می شود، مساحت کل این محله 1933028 متر مربع می باشد. در رابطه با محدوده زمانی شکل گیری این محله نمیتوان اظهار نظر قطعی کرد ولی اینگونه که به نظر میرسد زمان شکل گیری محله به دوره پادشاهان قاجاریه یا شاید قبل از آن بر میگردد و از مهم ترین علل شکل گیری این محله همانند بسیاری از محالت شمیران آبوهوای مساعد و دارا بودن زمین های حاصلخیز کشاورزی میباشد. 48
در رابطه با ساختمان کالبدی محل میتوان گفت که این محل دارای ساختمان های تاریخی بسیاری بوده است که البته عمده ان ها در چند دهه اخیر تخریب شدند اما ان هایی که باقی مانده اند عمدتا متعلق به دوره ی قاجاریه میباشند. و این موضوع نشان دهنده قدمت و ارزش اجتماعی این محل در ان زمان میباشد. از اثار ارزشمند به جا مانده میتوان به حمام قدیمی در میدان تختی، آب ابنار واقع در مسجد قائم، عمارت باغ فردوس، باغ بزرگ الهیه، موزه دکتر حسابی و…… اشاره کرد. این محل دارای سه قنات پر اب میباشد که عبارتند از: قنات فخر الدوله در داخل باغ فخرالدوله، قنات قالب واقع در خیابان طوس و قنات فردوس واقع در خیابان ولیعصر که البته این سه هنوز هم به قوت خود باقی هستند و بسیاری از خانه های این منطقه از اب این قنات ها برای اشامیدن استفاده میکنند. در خصوص وجه تسمیه این محل می توان گفت که قنات فردوس به دلیل اهمیت و پر آبی آن در زمان گذشته و وجود باغ های زیاد اطراف آن دلیل اصلی نامگذاری این محل به باغ فردوس می باشد.
اما با نگاهی به متون و اسنادی که در آنها به این باغ اشار ه شده، میتوان دریافت که آنچه اکنون بهآن باغ فردوس اطالق میشود، تنها بخشی از یک باغ وسیع و تاریخی است. آنگونه که در اسناد تاریخ اشاره شده،به طورکلی اراضی میان اسدآباد و ولنجک (ازطرف شمال) و الهیه (ازطرف جنوب) و دره تجریش (ازطرف مشرق) و محمودیه (ازطرف مغرب)، جزء زمین های این باغ بوده است.]53] اعتمادالسلطنه در بیان وقایع سال 1263ه.ق بیان میکندکه جدّ معیرالممالک به دستور محمدشاه درحوالی اسدآباد و ولنجک اقدام به برپایی قلعه محمدیه کرده است.(اعتماد السلطنه، 1663:1364 ) در این نوشته اعتماد السلطنه از باغ فردوس در کنار اسد اباد، که یک محله بوده نام برده.که پیش از بر پایی باغ محمدیه وجود داشته است. عبدالله مستوفی نیز در کتاب «شرح زندگانی» من به این نکته اشاره میکند ]52.] بنابراین، باغ فردوس را نیز میتوان یکی از آبادی هایی دانست که پیش از یکپارچه شدن شمیران و اتصال ابادی ها به یکدیگر به عنوان یکی از مناطق خوش اب و هوا و ییالقی مورد توجه تاجران و ثروتمندان بوده است. معتمدی در این باره میگوید : وقتی محمدشاه درسال 1264ه.ق شروع به ساختن قصر محمدیه در شمیران کرد ، هریک از رجال دربار او در همان محدوده اقدام به احداث باغ و عمارتییالقی کردند؛ از جمله این باغ ها باغی درنزدیکی تجریش بود که بعداً نام باغ فردوس بر آن نهاده شد]53.] منوچهرستوده نیز اشاره میکند که این باغ دارای چندین دستگاه ساختمان مجلل و باعظمت بوده که یکی از آنها قصر محمدیه نام داشته است ]48 ] در نگاهی کلی به صحبتهای منوچهرستوده و معتمدی، این طور به نظر میایدکه باغ فردوس نام منطقه وسیعی بوده که بعدها قصر محمدیه و به دنبال ان قصر های درباریان در ان ساخته شده است. ولی برای برتری بخشیدن کاخ ها و عمارت های مخصوص شاه این منطقه سرسبز و ییلا قی را به دو بخش تقسیم کردند. نام یکی از بخشها را باغ محمدیه گذاشتند و نام دیگری را تغییرنداده و گذاشتند همان باغ فردوس سابق بماند.یعنی بخشی از باغ فردوس اصلی را از ان جدا کردندو باغ محمدیه نامیدند. بعدها باغ محمدیه متروک و مخروبه شد اما باغ فردوس تا مدت ها پس از آن آباد ماند. امروزه آنچه از ان باغ های اشرافی و مجلل تحت عنوان باغ فردوس شناخته میشود، تنها بخش کوچک و تغییر یافته ای از ساختار اصیل باغ است. عمارت اصلی باغ اکنون به موزه سینما تغییر کاربری یافته و از استخرهای آن اثری باقینمانده است تنها عنصری که از محوطه عمارت از ان دوره باقی مانده حوض ابی است که مقابل عمارت قرار دارد.این حوض با در نظر گرفتن فرایند شکست نور طراحی شده است و در نوع خود بی نظیر و بی همتا میباشد. که بررسی شیوه عملکرد ان در این مقال نمی گنجد. درپی این تغییر کاربری ها، تغییراتی نیز برای همسازشدن باغ و عمارت اصلی آن با کاربری جدید رخ داده که چهره باغ را دگرگون کرده است ؛ ازجمله این تغییرات میتوان به ساخت بناهایی ناسازگار با ساختار اصیل باغ و مداخالتی در بنای اصلی باغ فردوس اشاره کرد یکی دیگر ازاین گونه تغییرات، تفکیک زمین های باغ و تغییر مالکیت آنهاست .بخش اعظم زمین های باغ پس از تغییر مالکیت برای ساخت بناهای مسکونی استفاده شدهاند، بخشی از جنوب باغ برای ساخت مدرسه تفکیک شده است و قسمتی از آن هم به عنوان « موسسه لغت نامه دهخدا » و « مؤسسه باستان شناسی دانشگاه تهران » مورد استفاده قرار میگیرد .تنها ردپایی که دنبال کردن آن، ساختار اصیل باغ و قدمت ان را نمایان تر میکند، درختان کهنسال باغ هستند که در جای جای باغ امروزی و حتی بیرون از آن درکنار خیابان های اطراف دیده میشوند. همان طور که بعداً در بخش مربوط به بررسی خیابان ها گفته خواهد شد، برخی از خیابانهای امروزی بر خیابانهای اصیل باغ منطبق هستند
نگاهی به سیر تحولات باغ
همان طور که در بخشهای پیشین گفته شد، باغ فردوس پس از عمارت محمدیه، برای درباریان محمدشاه ساخته شد .منوچهر ستوده حاج میرزا آقاسی(حاجی ملا عباس ایروانی معروف به حاجی میرزا آقاسی، اخرین صدر اعظم محمد شاه قاجار) را پایه گذار این باغ میداند و چنارهای کهن باغ را یادگار حسنعلی میرزا ( ششمین فرزند فتحعلی شاه و حاکم وقت تهران ) از سال 1218 برمیشمارد. ]48 ]البته شایان ذکر است که در جغرافیای تاریخی تهران نیز همین مطلب مورد اشاره قرار گرفته، با این تفاوت که نام حاکم تهران حسینعلی میرزا ذکر شده است. تصویر شماره 2 : حاجی مالعباس ایروانی معروف به حاجی میرزا آقاسی، اخرین صدر اعظم محمد شاه قاجار بنیانگذار عمارت باغ فردوس ]50] البته دوستعلیخان معیرالممالک شروع ساخت اینباغ رابه گونه ای دیگر روایت میکند: »چون حسینعلی خان معیر الممالک وزیر مالیه و خزانه سلطنتی بود و….. و میبایست گاه و بی گاه در کنار حضرت باشد، الزم دید محلی مناسب نزدیک قلعه محمدیه برای خود و کسانش تأمین نماید. بنابراین، چندخانه رعیتی و مقداری زمین زراعی و بایر را از صاحبانش خریداری نمود و به ایجاد ساختمان، خیابان بندی و درخت کاری همت گماشت. عمارتی دوطبقه به سبک آن دورانکه « فیلگوش» نامیده میشد بنا نهاد و ان جا را (باغ فردوس) نام گذاشت «. ]57 ] با این حال، همه متون و اسناد تاریخی بر این ادعا که دوران مالکیت دوستعلیخان نظام الدوله، فرزند حسینعلیخان، دوران طلایی باغ بوده و در این زمان بسیار به باغ و زیبایی آن اهمیت داده میشده است، صحه میگذارند. عمارت بسیار زیبایی که درحال حاضر نیز در باغ به چشم میخورد، توسط نظام الدوله در بخش جنوبی باغ فردوس ساخته شده است. پس از نظام الدوله، باغ فردوس نیز مانند مناصب و مشاغل دولتی و بخش بزرگی از دارایی های خانوادگی به پسرش دوستمحمدخان رسید؛اما ظاهراً دوست محمدخان که فردی خوش گذران و بی مبالات بود، به امورات باغ نیز مانند امور کاری توجه چندانی نشان نمیداد اعتمادالسلطنه در شرح خاطرات خود در سال 1304 ه.ق این مسئله را بیان میکند:«…….هجده سال بود که این باغ را ندیده بودم، تمام درخت ها افتاده، عمارت خراب شده، در حقیقت تبدیل شده به وادی برهوت ! آن وقت که نظام الدوله معیر الممالک، در این باغ بودند و بر امور ان نظارت داشتند سجده گاه مردم بود……» ]42] همچنین علی اکبرین عبدالجلیل چاپارباشی“ درباره ی باغ فردوس در دوران مالکیت دوستعلی خان معیرالممالک چنین مینویسد:» باغ فردوس معیری که معیرالممالک نظام الدوله مرحوم کرورها خرج عمارت و باغ آن کرد و حقیقتاً حکم فردوس طهران را داشت در این دو سال نه تنها از بی مباالتی و ناقص عقلی و لجاجت فرزند ناخلفش معیرالممالک ثانی، به کل از حلیه آبادی افتاد بلکه پارسال و امسال هرروز صد نفر عمله، هریک روزانه صدتومان ضرر فاحش زده، به حکم آن ناخلف پسر تمام آن عمارت را کوبیده و درختان قوی هیکل آنجا را که هریک در رفعت و بلندی با چرخ برین همسری مینمود از بیخ و بن بریده به سوخت مطبخ و کارخانه تماماً آتش زده بسوخت و باغ به آن ظرافت که در بیست سال قبل محل حسد و حیرت مردمان هوسکار بود؛ امروز مسکن دد و دام گردیده، ضربالمثل و محل عبرت هر ناظر و بیننده است.“ ]44] همچنین ”دیوالفوا“ نیز در همان دوره از این عمارت باز دید کرده و در این باره در سفر نامهی خود در ۱۲۹۹ ه.ق چنین مینویسد «در اطراف تجریش، باغ ها و عمارات زیادی وجود دارد یکی از آنها باغ فردوس است. در وسط این باغ بزرگ که پر از چنارهای قطور و بلند است قصر ناتمامیدیده میشود که در شرف خراب شدن میباشد داخل عمارت تالاری وجود دارد ازاره های تالار، به شکل نوارهای عقیق مانند رنگ شده و درها از جنس چوب سدر به نظر می رسد و با عاج، خاتم کاری شده است، کف اتاق ها را با خاک پر کرده اند و کوبیده اند و حتی با آجرهای معمولی هم فرش نکرده اند به نظر میاید که کف پوش های ان را کنده اند و دزدیده اند. این بنا به واسط بی مواظبتی در شرف انهدام است ده سال دیگر بام ها خراب و بیست سال دیگر قصر مبدل به تپهی خاکی خواهد شد » ]47] بنابر این اغلب مدارک بر این مطلب تأکید میکنند که دوست محمدخان اصال به امالک پدری اش اهمیت نمیداده بلکه بیش تر امالک پدری را فروخته و پول حاصل از آن را در سفرهایی که به فرنگ داشته، خرج کرده است. پس از دوستمحمدخان باغ چندین بار دست به دست شد. این که اول بار چه کسی باغ را از دوست محمد خان خریده است و تاریخ دقیق تغییر مالکیت های باغ . محمدولی مشخص نیست؛ اما ستوده تعدادی از مالکان کوتاه مدت باغ را نام میبرد خان سپهساالر تنکابنی، آخرین فردی بود که باغ را خریداری کرد ، وی آبادانی های بسیار در این باغ انجام داد؛ از جمله اینکه قنات باغ را دایر کرد و سردر باغ را از نو بنا کرد. ]48[ اما وی در اوایل دورۀ پهلوی اول به دلیل بدهی های بسیار و توقیف اموالش دست به خودکشی زد و براساس مدارک یافت شده وارثان سپهسالار باغ فردوس را به جای بدهی پدر خود به تجارتخانه طومانیانس واگذار کردند. پس از آن در همان دادگاه این باغ به جای طلب دولت از تجارتخانه طومانیانس، دراختیار وزارت دارایی یا مالیه آن زمان درآمد. به علت این که خریداری برای فروش کل باغ پیدا نشد، وزارت مالیه تصمیم گرفت تا زمین های باغ را به صورت اقساط به کارمندان دولت بفروشد؛ به جز عمارت با غ فردوس و 20250 مترمربع زمین وابسته به آن و بیست ساعت آب از قنات فردوس که در سال 1315 ش. به وزارت معارف فروخته شد .عمارت پس از تعمیر به عنوان دبیرستان برای رفاه همان کسانی که زمین ها را خریده بودند کاربری جدید یافت .پس از انقلاب اسلامی آنچه از باغ فردوس باقی مانده بود، دراختیار مرکز فیلم سازی وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمیقرار گرفت . تصویر شماره 3 : محمدولی خان سپهسالار تنکابنی]50
ورودی ها و خیابان های باغ
باغ فردوس با توجه به موقعیت قرارگیری و هم جواری آن با باغ های دیگر و مسیرهای رفت وآمد احتمال ورودیهای متعددی داشته است .ستوده در مقاله « باغ فردوس » به هفت ورودی باغ اشاره میکند؛ دو در در شمال، سه درب در جنوب، یک درب در مشرق و یک درب در مغرب ]48 ]با توجه به این که باغ فردوس تقریباً هم زمان با قصر محمدیه و به قصد نزدیکی به دربار ساخته شد، بنابراین دور از ذهن نیست که ورودی اصلی باغ نیز در ضلع شمالی آن که نزدیک به این قلعه است، قرار داشته باشد. محمدعلی معیری نیز اشاره کرده است که درب بزرگ ورودی باغ فردوس به فاصله تقریبی دویست قدم آن سوی قلعه محمدیه واقع بود. ]57] همچنین در عکسی که در سال 1296ه. ق توسط احمد شاه برداشته شده نیز همین سردر را نشان می دهد (تصویرشماره 4 )در این تصویر، با توجه به جهت شیب زمین که در عکس دیده میشود، و همچنین وجودنداشتن هیچ درختی در پشت بنای سردر و جهت ورودی اتاق های عمارت سردر که مسلماً باید از داخل باغ باشد، این نکته فهمیده میشود که عکس مورد بحث از داخل باغ و رو به سردر برداشته شده است و همچنین با توجه به منظره کوه پشت سر،که درحال حاضر نیز در چشم انداز شمالی باغ قابل مشاهده است، میتوانیم بگوییم سردری که در عکس دیده میشود، درقسمت شمال باغ قرار داشته است. تصویر شماره 4 :عکسی از سردر باغ که در سال 1296 توسط احمد قاجار برداشت شده است. ]50] با توجه به اسنادی که وجود دارد باغ فردوس ورودی دیگری نیز در سمت جنوب داشته است. منوچهر ستوده اشاره میکند که سپهسالار عمارت و باغ را آباد و قنات آن را دایر کرد و سردری عالی در جلوی میدانگاه فعلی(مظهر قنات) ساخت. ]48] در عرصه قدیم باغ فردوس میتوان دو مظهر قنات در شمال و جنوب باغ مشاهده کرد. اگر قناتی را که در این نوشته از آن یاد شده است، قنات جنوبی باغ فرض کنیم که در زمان سپهسالار برپا شده است، میدانگاهی که ستوده در سال 1365 از آن به عنوان میدانگاه فعلی صحبت می کند، به احتمال بسیار زیاد همان میدانگاهی است که در منتهی الیه جنوبی باغ و در مرز میان آن با منطقه الهیه قرار دارد. بنابر این منظور ستوده از سردری که سپهساالر ساخته است، سردری است که در برِ میدانگاه جنوب باغ قرار داشته است . ساموئل بنجامین که در فاصله سال های 1301 ـ 1303 ه.ق در ایران حضور داشته، در میان نقاشی هایی که از ابنیه مختلف ترسیم کرده، ساختمان رواق گونه ای را نیز تحت عنوان ورودی باغ فردوس ترسیم کرده است. در این نقاشی درب ورودی دیده نمیشود اما میتوان حدس زد که درب ورودی، عمود بر رواق کوتاهی که نقاش درامتداد آن ایستاده است قرار دارد .اگر چنین باشد. ممکن است در اصلی درامتداد محور باغ قرار داشته بوده باشد .به نظر می رسد این چهار ستون که رواقی کوتاه و عمود بر درب اصلی را شکل میدهند و درعین حال ازنظر شکل و تزئینات هم عیناً چون بخش میانی نمای عمارت اصلی هستند، به طور دقیق در محور عمارت مذکور یا دست کم در تقارن منظری با آن قرار گرفته باشند. با تمام این توصیفات می توان نتیجه گرفت که این رواق بخشی از یک سردر خانه است که خود در برِ شمالی محوطه نیم دایره ای میدانگاه جنوب باغ ساخته شده است .روشن است که چنین ساختاری در معماری دورۀ قاجار نا آشنا به نظر نمی آید .دستکم نمونه هایی از این نوع بنای سردر را می توان در ورودی کاخ سبز در مجموعه سعدآباد تهران مشاهده کرد. تنها نکته ای که در این مسئله وجود دارد، زمان احداث سردر است که ستوده آن را در زمان سپهسالار یعنی آخرین مالک باغ میداند؛ با توجه به نقاشی بنجامین در سال 1301 ه.ق و زمان مأموریت وی در ایران و با درنظرگرفتن این که در این زمان باغ هنوز متعلق به دوستمحمدخان معیرالممالک است، می توان حدس زد که احتماالً سپهسالار که بعد از سال 1329ه.ق باغ را خریداری کرده، سردر مخروبه باغ را تعمیر کرده یا سردری جدید به جای آن ساخته است. تصویر 5 :تصویری که ساموئل بنجامین در 1301 ق .از ورودی باغ فردوس ترسیم کرده است ]45] از طرفی از میان عکس هایی که از باغ فردوس بر جا مانده است یکی از تصاویر کامال مشابه تصویری است که ساموئل بنجامین از سر در باغ فردوس ترسیم نموده اما عکاس در توضیحات پشت این عکس این مطلب را قید کرده که تصویر مربوط به ایوان شمالی عمارت باغ فردوس میباشد بنابر این با مشاهده این دو تصویر در کنار هم به تقارن و شباهت بسیار زیاد تزئینات ورودی عمارت و ورودی باغ پیمیبریم . تصویر 6 :تصویری که در بازه زمانی میان سال های 1311الی 1318 هجری قمری از سر در عمارت گرفته شده شده است ]50
بنابر این همانطور که توضیح داده شد ساختار باغ و به خصوص محلهای قرارگیری خیابانهای آن، به مرور دچار تغییراتی شد و مخصوصاً پس از آغاز فروش زمینها، این تغییرات شدت یافت و به مرور با تقسیم زمینهای آن و توسعه شبکه عبور و مرور، خیابانهای اصیل باغ در بافت جدید محو شدند.ولی با این حال قطعات مهمیاز باغ مانند عمارت اصلی و قسمت هایی از باغ اطراف آن که در زمان فروش زمین های باغ تصمیم به محافظت از آن گرفته شد و مقداری از باغ اندرونی و عمارت داخل آن که توسط دکتر محمود افشار خریداری شده بود، باقی ماندند. براساس اظهار نظر ستوده میتوان چنین برداشت کرد که باغ اصلی دست کم دارای دو خیابان طولی سراسری و بلند در دو جانب شرقی و غربیخود بوده است که به واسطه شیب زمین در برخی نقاط آن پله هایی تعبیه شده و در دو جدارۀ خیابان های یاد شده نیز درختان چنار کاشته بودند]48] برخی از این چنارها هنوز هم در محوطه و کوچه های پیرامون دیده میشوند .اگر این مطلب را درکنار جهت و سوی عمارت بازمانده و سردری که از آن صحبت شد قرار دهیم و با توجه به چنارهای باقی مانده در محلی که اکنون به پارک تبدیل شده است و به احتمال فراوان درگذشته خیابان اصلی و بخشی از میان کرت باغ بوده است. به این نتیجه دست خواهیم یافت که باغ یا دست کم بخشی از آن ساختاری طولی در جهت شمالی- جنوبی داشته است. همچنین، این خیابان ها ساختار شیب دار و مطبق باغ را نمایش میدادهاند. با توجه به این که در زمان فروش زمین های باغ، خیابان ها از سایر زمین ها جداشده و به فروش نرسیدند. و مسیرهایجدید رفت و آمد نیز بر همان مسیرهای پیشین ساخته شدند، می توان بعضی از خیابان های باغ را از روی عکس های هوایی شناسایی کرد. در تصاویر زیر سعی شده است تا با شناسایی ساختار اصیل خیابانهای باغ، محلآنها در عکسهای هوایی سالهای 1335 و 1393 نشان داده شود. تصویر شماره 7 :مشخص نمودن ردپای خیابان های اصیل باغ در بافت موجود در سال 1335 ؛( مآخذ:سازمان نقشه برداری کشور) تصویر شماره 8 :مشخص نمودن ردپای خیابان های اصیل باغ در بافت موجود در سال 1393 (منبع عکس :earth Google 9
منابع آب و نحوه گردش آن
آب مورد نیاز باغ فردوس از دو قنات محمدیه (مجیدآباد) و قنات باغ فردوس تأمین میشده است. درباره شیوۀ آبیاری و گردش آب باغ فردوس کمتر مطلبی گفته شده است .بنجامین که در سال1301 ه.ق این باغ را دیده است، میگوید که در اینجا برخالف سایر امکنه ایران نه حوضی است و نه جویی و در یک طرف آن در زیر درخت ها آخورهای آجری برای اسب ساخته اند ]45 ]البته ممکن است باغ در ان دوره که بنجامین آن را دیده، حوض یا مسیرهایی برای نمایش آب نداشته اما با توجه به این نکته که قناتی که برای آبیاری باغ استفاده میشده است در شمال آن قرار داشته،و با توجه به شیب زمین به احتمال زیاد جوی یا جوی هایی برای آبیاری وجود داشته که چندان جلوه ای نداشته است .در یادداشت های دوست علی معیری که توسط فرزندش محمدعلی معیری در مقاله ای به چاپ رسیده است نیز به آب نماها و حوض هایی اشاره میشود که در تخت های متعددی که در جنوب عمارت به آورده بودند، ساخته شده بود: » برابر نمای جنوبی عمارت کنونی زمینی وسیع و سراشیب بود که آن را با ساختن سنگ چین ها به صورت هفت قطعه مسطح درآوردند که هریک را با دیگری چند متر اختالف سطح و مساحت بود. آن گاه روی هریک از قسمت ها استخری با فواره ایجاد نمودند. استخرها به نسبت وسعت زمین و فاصله از عمارت بزرگ و بزرگ تر میشد و جهش فواره ها از ایوان طبقه دوم منظری بس دلگشا داشت« ]57 ]البته اکنون یک تصویر از بخش جنوبی باغ موجود است که نشان دهده یک استخر مجهز به فواره می باشد ولی از ان جا که تاریخ دقیق برای این تصویر مشخص نشده نمی توان گفت که این استخر یکی از همان هفت استخری است که دوستعلی معیری در مورد ان صحبت می کند . . معیری در جای دیگری نیز به یک استخر در سمت شمالی عمارت اشاره میکند و استخرهای باغ را ساخته شده توسط دوستعلیخان نظام الدوله میداند ]58.] احتماالً استخرهای باغ در زمان دوست محمدخان و به دلیل بی توجهی و عدم رسیدگی متروک مانده و به مرور تخریب شده است؛ چراکه در هیچ یک از عکس هایی که در این دوره از بنا تهیه شده است، هیچ استخر و جوی آبی مشاهده نمیشود .عکسی که در سال 1296 ه. ق از سمت جنوبی عمارت برداشته شده( تصویر9 ) زمین وسیع مستطیلی صاف و بدون درختی را نشان میدهد که اطراف آن گیاهانی که به نی شباهت دارند روئیده اند که میتواند نشانی از یکی از استخرهای چندگانه قدیمیو جوی های باغ باشد که به تدریج ویران شده و با خاک تسطیح شده اند. تخریب استخرها در این زمان ممکن است به دلیل کم آب بودن قنات محمدیه نیز باشد که به عنوان منبع آب باغ استفاده میشدهاست؛ چراکه بعد از این زمان تنها درزمان مالکیت سپهساالرتنکابنی است که توصیفاتی از استخرهای باغ شده و این زمانی است که سپهساالر قنات جدید باغ فردوس را ساخته است. تصویر شماره 9 : بخش جنوبی باغ فردوس تصویر شماره 6 : بخش جنوبی باغ فردوس
گرچه ستوده سپهسالار را سازنده استخرهای باغ میداند اما با توجه به مطالبی که پیشتر ذکر شد، میتوان حدس زد که سپهسالار پس از احداث قنات جدید، استخرهای پیشین باغ را احیاء نموده یا این که دوباره استخرهایی مشابه آنچه پیش از آن در باغ وجود داشته به وجود آورده است .از این گونه مطبق کردن محوطه باغ و ایجاد استخرهای وسیع در طبقات آن در برخی باغ های دیگر تهران مانند باغ صاحبقرانیه (نیاوران) و قصر قاجار نیز شواهدی در دست است .مشاهده دقیق عکس های هوایی مشخص میکند که تا سال 1358 استخر جنوبی عمار ت باغ وجود داشته و در محل استخر شمالی هم یک حوض کوچک ساخته شده بوده است . عالوه بر این ها استخری که درحال حاضر نیز در محوطه پشتی «موقوفات دکتر افشار » و در« مؤسسه لغتنامه دهخدا» به چشم میخورد، از استخرهای اصیل باغ به شمار میرود. درحال حاضر تنها یک حوض کوچک در شمال عمارت اصلی و جوی آب متصل به آن، مسیر گردش اب مجموعه را تشکیلمیدهند که هیچ یک از آنها شباهتی به نمونه های اصیل خود ندارند .موقعیت فرضی استخرهای باغ و جوی های آن، به صورتی که از مطالعه اسناد موجود قابل درک است در نقشه زیر نشان داده شده است.
درختان باغ
در باغ فردوس بیشترین گونه درختی که در منابع مختلف اعم از منابع تصویری و نوشتاری به آن اشاره شده، درخت چنار است .همان طور که پیش از این نیز گفته شد، اولین مالک باغ تعداد قابل توجهی چنار در باغ کاشته است. در زمان دوست علیخان نظام الدوله یعنی دومین مالک باغ، کسی که بیشترین آبادانی را در باغ انجام داد، نیز باغ پر از درختان چنار بوده است .مدرکی که باغ را در این زمان توصیف کند در دست نیست، اما از توصیفاتی که در زمان دوست محمدخان فرزند دوست علی خان از باغ شده و عکس هایی که از آن زمان موجود است، نکات مبهم بسیاری شکل میگیرد .ازجمله این مدارک، چنان که پیشتر نیز به آن اشاره شد، توصیفات بنجامین است که در سال 1301 ه.ق باغ را دیده و توصیف کرده است .او به انبوهی از درختان چنار در سمت جنوبی عمارت باغ اشاره می کند که جنگل انبوهی از چنار را ایجاد کرده اند و درادامه میگوید که این درخت ها را به گونه ای مرتب کاشته اند که وقتی شخصی از عمار ت نظری بر آن بیندازد، سطحی مخملی مانند میبیند .در میان این درخت ها عمارت وسیعی است مزین به باغچه های گل و در عقب عمارت اراضی وسیعی هست و چنارهای عالی که مانند ستون باالکشیده بر این اراضی سایه میافکند.]45 ]مسئله مبهم در اینجا عکس هایی است که از باغ فردوس پیش از سال 1301 ه. ق وجود دارد .در این تصاویر، در سمت جنوبی عمارت یکی از تخت های باغ که کامالً خالی از درخت است به چشم میخورد .از آنجایی که قسمت جنوبی باغ به چندین تخت که هرکدام با دیگری چند متر اختالف سطح داشته است تقسیم میشدند و با توجه به دالیل موجود برای وجود استخرهای متعدد در این سمت از باغ ممکن است درختان اشاره شده تنها در پایین ترین تخت و در منتهی الیه جنوبی باغ وجود داشته اند .دوستعلی خان معیرالممالک نیز در کتاب« وقایع الزمان، خاطرات شکاریه» به چنارهای باغ فردوس اشاره میکند. دیولافوآ نیز ازجمله کسانی است که در سال 1299ه. ق. باغ فردوس را دیده و در سفرنامه خود اشاره کرده است که در وسط باغ که پر از چنارهای قطور و بلند است، قصر ناتمامی دیده میشود که درشرف خراب شدن است. ]47 ] در هر حال، بسیاری از این درختان در زمان دوست محمدخان معیرالممالک از بین رفتند. اعتمادالسلطنه در شرح خاطرات خود در سال 1304 ه.ق این مسئله را بیان میکند. ]42] علی اکبربن عبدالجلیل چاپارباشی هم در نوشتار خود درباب جغرافیای شمیران، مشابه همین نظر را دربارۀ باغ فردوس در این زمان ارائه میدهد. «….پارسال و امسال هرروز صد نفر عمله هریک روزانه صدتومان ضرر فاحش زده به حکم آن ناخلف پسر تمام آن عمارت را کوبیده و درختان قوی هیکل آنجا را که هریک در رفعت و بلندی با چرخ برین هم سری مینمود از بیخ و بن بریده، به سوخت مطبخی و کارخانه تماماً آتش زده بسوخت » ]44 ] تعدادی از این درختان چنار تاکنون نیز باقی مانده اند و دیدن برخی از این درختان کهن درمواردی میتواند مدرکی برای یافتن ساختار مبهم باغ درمیان کوچه ها و خیابان های امروزی شهر باشد. ) تصویر 11) در این باغ مانند باغ های دیگر، گیاهان دیگری غیر از چنار هم کاشته میشده است .علی اکبر چاپارباشی از درختانی مانند توت، ازگیل، سیب، گالبی، زردآلو، آلوچه و. ..که کاشت آنها در شمیران و باغهای آن معمول بوده است یاد میکند و جالب است که برای اولین بار بذر گوجه فرنگی در ایران در محوطه های این باغ کاشته شده است. ]44
بناهای باغ
از ابتدای برپایی باغ فردوس تاکنون بناهای متعددی در این باغ ساخته شده است. اولین عمارت این باغ، بنابر دست نوشتههای دوستعلیخان معیرالممالک، عمارتی دوطبقه بوده که در زمان محمدشاه قاجار توسط حسینعلیخان معیرالممالک و به سبک فیلگو بنا نهاده شد ]57]این بنا که در شمال باغ قرار داشت پس از ساخته شدن عمارت دوم توسط دوست علی خان نظام الدوله متروک ماند و به مرور تخریب شد .عمارت دوم که بنای اصلی باغ محسوب میشده است، همان بنایی است که تاکنون باقی مانده است و اکنون به عنوان موزه سینما استفاده میشود .از چگونگی این عمارت در زمان شکوه آن اطالعات دقیقی در دست نیست. ستوده عمارت اصلی باغ را ساخته دست استادان اصفهانی و یزدی میداند ]48]دیولافوآ نیز که باغ را در زمان خرابی آن دیده و آن را بنایی نیمه تمام توصیف میکند، و به نقاشی های روی دیوارهای عمارت اشاره میکند و آنها را کار یک نقاش مبتدی ایتالیایی میداند ]47]بنجامین برخالف دیوالفوآ از زیبایی های باغ و عمارت مکرراً اظهار شگفتی میکند و توصیف مفصلی از عمارت ارائه میدهد که میتوان نکاتی را از متن او دریافت :
1 -وسعت و رفعت بنا که آن را با باغ و چنارهای بلند اطراف متناسب میکند.
2 -ایوانهایی با ستون های کم تعداد و قطور با گچبریهای عالی با نقوش گیاهان که وی آنها را امتداد مناظر باغ اطراف میداند.
3-تالارهای طبقه سوم که دو سوی آنها به جهت تهویه، داالنهای باز قرار داده شده و با درهای ارسی منبت با بیرون ارتباط دارند. همان طور که گفته شد، در زمان دوست محمدخان باغ و عمارت آن به دلیل بی توجهی و عدم استفاده صحیح دچار خرابی های بسیار شد. بنجامیننیز به این تخریب ها اشاره میکند ]45.]
ستوده نظری مشابه دارد و اشاره میکند که دوستعلیخان به باغ و ساختمان آن اهمیتی نمیداد و هر وقت به ییلاق میآمد، نزدیک مظهر قنات زیر چنارها چادر میزد و از پاتوق های شکار او بود و اتاق هایی که نزدیک به قنات وجود داشت، آبدارخانه آن مرحوم بود و بعدها که برای شکار به سوهانک میرفت سبب شد که این ساختمان رو به خرابی گذاشت و سنگ های مرمر بنا به عمارت امیریه (مدرسه نظام فعلی) برده شد ]48.]
علاوه بر این متون، تصاویری نیز از باغ در سال های مختلف تهیه شده که گویای بسیاری از نکات است .ازجمله این تصاویر، عکس هایی از نمای جنوبی و شمالی عمارت مربوط به سال های 1296 ه. ق و 1311 ه. ق است.( تصاویر 8 و 9و 13و14 )در عکس هایمربوط به سال 1296 ه. ق دو دهنه از سه دهنه قوس های تالارهای دو سمت سالن اصلی طبقه سوم بنا برداشته شده (یا تخریب شده) و پس از آن احتمالا برای جلوگیری از بارش باران روی سقف طبقه پایین با سقف های شیروانی و به صورت کامل ناسازگار با معماری عمارت پوشانده شده است. در عکس مربوط به سال 1311ه. ق .تالارهای دوطرف با چهاردهنه طاق قوس که کامالً جدید هستند، بازسازی شده است. عالوه بر تصاویر یادشده، تصویری هم از مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران به دست آمد که تاریخی برای آن ذکر نشده است اما به گمان قوی این عکس تصویری از عمارت در زمانی پس از تخریب کامل تاالرها و پیش از بازسازی دوباره آنها ارائه میکند)تصویر شماره 15.)
جمع بندی و نتیجه گیری
البته نکات دیگری نیز از این عکس ها دریافت میشود. به عنوان مثال سنگ های مرمر ازاره ها و بدنه بنا که در تصویر1296ه. ق برداشته شده و در تصویر 1311ه. ق ترمیم شده اند و پله های جلوی عمارت که درابتدا بسیار ساده بوده و سپس در فاصله سال های 1296ه. ق تا 1311 ه.ق به شکلی جدید تغییر یافته است. ایوان های دوسوی سالن اصلی بنا که در نوشته های بنجامین اشاره شده که به دالیل اقلیمیو برای ایجاد تهویه بوده است، در دورۀ پهلوی و به دستور رضاشاه فضای بسته تبدیل شد ]49 ]در این دوره در مراحل مختلف، تعمیراتی نیز در عمارت انجام شد و درنهایت در سال های اخیر نیز پس از تبدیل کاربری این بنا به موزه سینما، برای تطبیق با کاربری جدید، تغییرات جزئی مانند نورپردازی داخل و خارج عمارت، پوشاندن دیوارهای داخلی با گچ، تقسیمات داخلی با دیوارهای سبک، تغییر کف سازی اتاق ها و از این جمله در بنا به وجود آمد. مطمئناً به جز این عمارت، بناهای دیگری نیز در باغ وجود داشته اند؛ اما مسلماً ازلحاظ اهمیت هیچ یک از آنها به پای عمارتی که بحث آن رفت نمیرسیده اند. یکی از این ها عمارت اندرونی بوده که در باغ اندرونی استقرار داشته است. از شکل این بنا اطالعاتی موجود نیست. ستوده ساختن اندرونی و حمام سمت غرب باغ را منسوب به امین الملک و ساخته شده در سال 1318 ه ق میداند]48 ] ولی معیری میگوید که اندرونی موسوم به«رشک بهشت» توسط دوستعلیخان نظام الدوله در جنوب غربی باغ ساخته شده است.]58 ]در هر صورت، ستوده این بنا را ساختمانی یک طبقه با سقف شیروانی و با مساحت تقریبی هزار مترمربع توصیف میکند]48 ]از کل این بنا درحال حاضر تنها دو ستون آجری در حد شمالی و جنوبی ایوانی مشرف به یک استخر باقی مانده است که در جای خود و در داخل محوطه « موقوفات دکتر افشار » نگهداری شده و کتیبه ای روی یکی از آنها نصب شده که تاریخچه آنها را به طور خالصه بازگو میکند.
منابع و مراجع :
1- زکی، تاریخ صنایع ایران بعد از اسالم، ترجمه خلیلی، تهران، اقبال، 1366 ،چاپ اول، ص2ـ62.
2 – کریستی ویلسون، تاریخ صنایع ایران، ترجمه فریاد، تهران، فرهنگسرا، بیتا، ص 54-210.
3 – تاجبخش، احمد؛ تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران در دوره قاجاریه، شیراز، نوید شیراز، 1380 ،ص14.
4 – کیانی، محمدرضا؛ معماری دوره قاجاریه، تهران، سمت، 1379 ،ص116.
5 – بنجامین، س، ج، ایران و ایرانیان، ترجمه حسین کردبچاپه، تهران، جاویدان، 1363 ،ص223.
8 – قبادیان، وحید؛ معماری در دارالخالفه ناصری، تهران، 1384 ،ص18.
9 – نیلفروشان، محمدرضا؛ معماری ایران از آغاز تا دوره قاجار، اصفهان، 1386 ،ص95.
10 – تاریخچایه معماری،آموزش و پرورش، 1352 ،ص43.
11 – اعتماد السلطنه، المآثر و اآلثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، 1363 ،ص88.
12 – مصطفوی، تقی، آثار تاریخی تهران، تهران، گروس، 1361 ،ص54.
13 – مصطفوی، تقی، آثار تاریخی تهران، تهران، گروس، 1361 ،ص56.
14 – اعتماد السلطنه، محمدحسن خان؛ مآثر االثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، 1363 ،ص105.
15 – قبادیان، وحید؛ معماری در دارالخالفه ناصری، تهران، 1384 ،ص25.
16 – قبادیان، وحید؛ معماری در دارالخالفه ناصری، تهران، 1384 ،ص56.
17 – بزرگ نیا، زهره؛ معماران ایران، تهران، سازمان میراث فرهنگی، 1383 ،ص255ـ261 19 -احسانی، محمدتقی، جلدها و قلمدانهای ایرانی و نگارگری، تهران، امیرکبیر، 1382
20 -امرایی، مهدی، ارسی پنجر ههای رو به نور، تهران، سمت، 1383
21 -پاکباز، رویین، دایرۀالمعارف هنر )نقاشی، پیکر هسازی و هنر گرافیک(، تهران، فرهنگ معاصر1387
22 -پیرنیا، محم دکریم، مصالح ساختمانی، آژند، اندود، آمود در بناهای کهن ایران، تالیف، تدوین و تعلیق
23 -زهره بزرگمهری، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور )پژوهشگاه(، 1381
24 -دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، جلد دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1377
25 -سیف، هادی، نقاشی روی گچ، تهران، سروش، 1379
26 -شاردن، سفرنامه شوالیه شاردن، ترجمه اقبال یغمائی، جلد دوم، تهران، توس1374
27 -شکراللهی، احسان اهلل و داوود نظریان، مصحف بهارستان، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسالمی1388
28 -عطروش، طاهره، بت هجقه چیست، تهران، سیبال هنر، 1385
29 -قبادیان، وحید، معماری در دارالخالفه ناصری )سنت و تجدد در معماری معاصر تهران(، تهران، پشوتن، 1383
30 -کارالسرنا، مادام، آدم ها و آیین ها در ایران، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران، نقش جهان ،1362 31 -مجموعه مقاالت سومین کنگره معماری و شهرسازی ایران ) سومین : 1385 : بم( .
32 -برزگر، ماریا )1386 “)معماری ورودی در خانه های قدیم ساری “مسکن و انقالب، شماره 120 33 -توسلی، محمود ) 1375 “) اصول طراحی شهری و فضاهای مسکونی) جلد اول و دوم “(تهران، وزارت مسکن و شهرسازی(.
34 -پرچمی عراقی، مسعود ) 1387 “) سالم معماری “صفه 28 ، سال نهم.
35 -پیرنیا، محمد کریم ) 1384 “) سبک شناسی معماری ایرانی “تهران، نشر سروش دانش.
36 -چرمایف، سرچ و الکساندر کریستف، ) 1376 “) عرصه های زندگی جمعی و خصوصی “مزینی، تهران، دانشگاه تهران.
37 -زارعی، محمد ابراهیم ) 1342 “) آشنایی با معماری جهان “تهران، نشر فنآوران
38- سلطان زاده ، حسین ) 1371 “) فضاهای ورودی خانههای قدیم تهران “تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی.
39 -سلطان زاده ، حسین ) 1372 “) فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران “تهران، شهرداری تهران.
40 -قبادیان، وحید ) 1382 “) معماری دارالخالفه ناصری سنت و تجدد در معماری معاصر تهران “تهران، نشر پشوتن.
41 -معماریان، غالمحسین ) 1384 “) سیری در مبانی نظری معماری “تهران، سروش دانش.
42 -اعتماد السلطنه، محمدحسن ابن علی )1370 .)روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه. به کوشش فرخ سرامد، تهران:نوین.
43 -ایرج الدوله، علی ابن محمد ) 1370 .)خاطرات سیاسی میرزا علی خان امین الدوله. به کوشش حافظ فرمانفرمان، زیر نظر ایرج افشار، تهران:امیر کبیر
44 -عبد الجلیل، اکبر بن ) 1345 « .)جغرافیای شمیران «. مجله یغما،222 – 553 -558
45 -بنجامین، ساموئل گرین ویلر )1363 .)ایران و ایرانیان:خاطرات و سفر نامه ساموئل گرین ویلر بنجامین ، نخستین سفیر امریکا در ایران در سال های 1883ـ 1885 .به احتمام رحیم رضا زاده ملک، تهران، گلبانگ
46 -دهخدا، علی اکبر ) 1337 .)لغت نامه. زیر نظر محمد معین، تهران:دانشگاه تهران، سازمان لغت نامه دهخدا
47 -دیوالفوا، ژان )1376 ،)سفر نامه:خاطرات کاوش های باستان شناسی شوش – از 1884-1886 ترجمه ایرج فره وشی ک تهران، دانشگاه تهران
48 -ستوده، منوچهر )1365 « .)باغ فردوس «. پژوهش های ایران شناسی ) نامواره دکتر محمود افشار (، جلد 2 ،به کوشش ایرج افشار، با همکاری کریم اصفهانیان و محمد رسول دریا گشت، تهران بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. 1016 – 1020.
49 -ستوده منوچهر)1374 ،)جغرافیای تاریخی شمیران. تهران پژوهشگاه موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
50 -سمسار، محمد حسن )1386 .)سیمای تهران، جلد 1 ،تهران، زریران، موزه عکس خانه شهر
51 -کلوی، ایالر )1388 « .)احیای محوطه تاریخی، فرهنگی باغ فردوس « نشریه الکترونیکی معماری منظر، 42.
52 -مستوفی، عبد اهلل )1360 .)شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران، زوار
53 -معتمدی، محسن )1381 .)جغرافیای تاریخی تهران، تهران مرکز نشر دانشگاهی تهران
54 -معیر الممالک دوستعلی )1361 .)رجال عصر ناصری. تهران، نشر تاریخی ایران.
55( -1361 .)وقایع الزمان، ) خاطرات شکاریه (. به کوشش خدیجه مافی، تهران،نشر تاریخی ایران 56( -1388 .)یادداشت هایی از زندگی خصوصی ناصر الدین شاه. تهران، نشر تاریخی ایران
57 -معیری، محمد علی ) 1352 « .)باغ فردوس «. مجله یغما، 303 ،529 – 532 –
58( -1376 « )باغ فردوس و عمارت شهری معیر الممالک دو بنای تاریخی از تهران قدیم «، مجله کلک، شماره 89-93 ،261 –26859
http://memarbashi77.blogfa.com Archive of SID www.SID.ir Surf and download all data from SID.ir: www.SID.ir Translate via STRS.ir: www.STRS.ir Follow our scientific posts via our Blog: www.sid.ir/blog U
