باغ سعدآباد
امروز شمیران به ناحیه نیمه کوهستانی شمال تهران اطلاق می شود که در گذشته یعنی تا دوران تألیف هفت اقلیم امین احمد رازی (۱۰۰۱ تا ۱۰۰۳ قمری) این ناحیه را قصران می گفتند و حد آن از مشرق کلاک کرج و از مغرب گردنه قرچک بوده است. ظاهرا در دوران سلطنت ناصرالدین شاه برای اینکه موطن حاجی ملاعلی کنی را رونقی دهند برای زادگاه او (کن) مرکزیتی قایل شده و آن را از ناحیه شمیران جدا کرده و بدون در نظر گرفتن رفت و آمد با وسایل آن روز زیر نظر حکام کن در آوردند. این جدایی تا دوران تشکیل اداره سجل احوال باقی بود. احتمالا نخستین بار اطلاق نام شمیران به این ناحیه در سال ۱۰۷۴ قمری صورت گرفته است. (شمیران به معنی محل سرد می باشد. در این باره محمد طاهر وحید قزوینی (۱۰۱۵ تا ۱۱۱۰) در کتاب عباس نامه می نویسد: «رايات نصرت آیات شاه عباس ثانی (۱۰۵۲ تا ۱۰۷۷ قمری) از لار به لواسان و از لواسان به دماوند و از دماوند متوجه شمیران گشته، چند روز آن مکان خلد عنوان مقر رایات منصور و منزل عسکر قیامت شور بود. سپس از شمیران به تهران رفته است.» استاد منوچهر ستوده در کتاب جغرافیای تاریخی شمیران می گوید: «شمیران ناحیه ای است کوهستانی در شمال تهران با هوای ییلاقی دارای قریه های چند از جمله تجریش، دزاشیب، نیاوران، سلطنت آباد، امامزاده قاسم، درکه، جماران، دربند و غیره که مرکز أن تجریش است. در شمال آن رشته کوه البرز قوسی داده که دیه های مختلف شمیران در دره های آن کوه واقع شده است و دره مرکزی پرجمعیت تر از سایرین است. » محدوده شمیران به درستی مشخص نیست. از جهت حوزه سیاسی حوزه فرمانداری تهران با شمیران بخشی از قسمت شمالی شهر تهران، لواسان، اوشان و فشم و میگون را در بر می گیرد. اما از جهت جغرافیای تاریخی حوزه شمیران محدود به همان عرصه شهری فعلی تهران است که حد شرقی این محدوده از شرق به سوهانک و دارآباد و از غرب به کن ختم میشود. از سوی دیگر استاد منوچهر ستوده حد جنوبی شمیران را تا محور خیابان انقلاب وسعت داده اند و فاصله محور انقلاب تا آبادی های جنوبی شمیران (مانند رستم آباد اختیاریه و سلطنت آباد) جملگی در محدوده شمیران منظور شده اند. از جهت سیاسی و تقسیمات کشوری شمیران یکی از دوازده فرمانداری استان تهران و در شمال آن واقع شده است. این فرمانداری از شرق با فرمانداری دماوند، از جنوب با فرمانداری تهران، از غرب با فرمانداری کرج و از شمال با فرمانداری استان مازندران هم مرز می باشد. اما در واقع وسعت محدوده شمیران را باید روستاها و آبادی های واقع در محدوده جنوبی سلسله جبال البرز به محوریت امتداد قله توچال فرض کرد. مرکز این روستاها و آبادیها که وجه مشترک همه آن ها | سرسبزی و نشاط و خوش آب و هوایی است، تجریش است. نام شمیران نخستین بار در سده نهم توسط مورخ معروف به میرظهیرالدین مرعشی نویسنده کتاب های تاریخ طبرستان و رویان و مازندران و تاریخ گیلان و دیلمستان ضبط و گزارش شده است، در آن زمان دژ دربند شمران قصران از استحکامات تدافعی بسیاری بیش از قلاع منطقه چون قالیس و لورامه برخوردار بود تا آنجا که سپه سالار تمامی ممالک رستمدار مازندران و رویان در آنجا اقامت داشته است. در دوران سلطنت شاهرخ میرزا تیموری (۸۰۷ – ۸۵۰ ه ق) حاکم انتصایی وی از خراسان به نام امیر الیاس خواجه در دربند شمیران مورد حملات ملک کیومرث استنداریه از امرای ایرانی نژاد شمال قرار گرفت و قلعه به تصرف وی درآمد. افزون بر آن مرعشی در وقایع سال های ۸۳۲ – ۸۳۱| نیز از هجوم لشکریان گیلان (رودبار و دیلمستان) به پشتکوه و رستمدار خبر داده که در آن میان گشودن دربند شمیران برخلاف دژهای دیگر چون قالیس (طالقان) اورای
شهرستان و امام (اوشان و فشم با دشواری بسیار انجام گرفت و تاراج و غارت قلعه ثروتمند شمیران پایان یافت. به نظر می رسد که این دژ استوار در ضمن همین وقایع و با رخدادهای سهمناک دیگر خراب و به زودی متروک شده است و از آن پس از این دژ تنها نامهای سرگردان قلا) و (سرقلا) و (دربند) و (پس قلعه) به | یادگار مانده است، چنانکه در ضمن رویدادهای دوران شاه عباس دوم صفوی (۱۰۵۳ – ۱۰۷۷ ه ق) از وجود این در در شمیران خبری در دست نیست (گفته محمد طاهر قزوینی در کتاب عباس نامه موید این گفتار است. بدین ترتیب نخستین بار به جای واژه قصران (قصران بیرونی یا خارج) نام شمیران نشسته و در کنار آن نیز از لواسان یاد می شود. دریاد رویدادهای سال ۱۹۷۳ در کتاب تاریخ گنسای و روضه الصفای ناصری رضاقلی هدایت از اقامت کریم خان زند در روزهای گرم تابستان در شمیران گزارش شده است. از دوران آغامحمدخان قاجار و پایتخت قرار گرفتن تهران (۱۲۰۰ ه ق) شمیران مورد توجه قرار گرفت شمیران در دوره فتحعلی شاه مرکز شکار و تفریح وی قرار گرفت و به نوشته لسان الملک سپهر در ناسخ تواریخ قاجاریه «پس از قرار و مدار امور نزدیک و دور حضرت خاقانی به ییلاقات شمیران فرموده به تفرج و شکار اشتغال می ورزید. ناصرالدین شاه (۱۲۶۴-۱۳۱۳ ق) فرمان به ساختن عمارات و کاخ و باغ های بسیار داد که همسران متعدد وی در آنها اقامت داشته اند. ایجاد باغ سعدآباد در خارج از حصار شهر در راستای استفاده از منظر بصری منطقه شمیران و با علم و آگاهانه صورت گرفته بود. | در خصوص باغ های شمیران «ویپرت بلوشر» می نویسد: از جاده عریض شوسه ای که از تهران مستقیما به طرف شمال امتداد یافته بود گذشته و به شمیران دلنواز که در دامنه کوههای البرز قرار دارد می رسیم. شمیران بدون تردید یکی از زیباترین نقاط سراسر جهان است که با یک هزار و پانصد متر ارتفاع در پای کوه چهار هزار متری توچال و سلسله جبالی که آن را در میان گرفته قرار دارد. در جنوب درهای که تهران مرکز آن است واقع شده با سیصد متر ارتفاع کمتر و در پشت آن در افق می توان نمایی از یک رشته کوه را بازیافت. تمام این دامنه پر آب است و در آن درختان شکوهمند کهنسال فراوانی وجود دارد.
سعدآباد به دلیل قرارگیری در دامنه کوه، با استفاده از تراس بندی های ارگانیک، در هماهنگی کامل اکولوژیک با بستر، ایجاد شد. شاهان قاجار به دلیل انجام سفر به ارویا، با باغ های اروپایی آشنا می شدند. این آگاهی در شکل گیری باغ سعدآباد نیز موثر واقع شد. مجموعه سعدآباد با هماهنگی با بستر کوهپایه و در راستای استفاده از منظر بصری مطلوب شکل گرفت. ا سعدآباد با مساحتی در حدود ۱۱۰ هکتار در دامنه رشته کوههای البرز و دره سرسبز دریند و شهرستان شمیرانات که امروزه به شهر تهران منصل شده است، قرار دارد. این باغ در امتداد رودخانه دربند از شمال به جنوب کشیده شده است رودخانه دریند که از کوههای البرز سرچشمه می گیرد، از پس قلعه وارد | باغ می شود و از دیوار جنوبی آن خارج می شود. باغ سعدآباد از شرق به میدان جعفرآباد و خیابان دربند و از غرب به اسدآباد و کوههای کولکچال، از شمال به میدان دربند و از جنوب به ویلاهای نظامیه و میدان تجریش محدود می شود باغ دارای جنگل های طبیعی، چشمه سارها، باغستان ها، گلخانه ها، | موزستان و خیابان های متعدد پوشیده از گل و درخت است که در طول سالیان کاخ های متعدد در مساحتی گسترده با امکاناتی نظیر استخره زمین بازی و باغ و… برای استفاده نزدیکان شاه ساخته شده بود. | کاخ های ییلاقی کوچک و بزرگ مجموعه تقريبا ۲۳ درصد مساحت باغ را شکل می دهند و در حدود ۸۵ هکتار از انواع درختان جنگلی و میوه و چمن و گلکاری پوشیده شده است که در حدود ۱۵ هکتار آن زیر کشت چمن میباشد و شمالی ترین قسمت مجموعه تا جنوبی ترین قسمت آن حدود ۱۴۰ متر اختلاف ارتفاع دارد حجت بلاغی در مورد سعد آباد می نویسد: سعدآباد در شمال تجریش، بین تجریش و دربند است و یکی از نقاط خوش آب و هوای دامنه البرز است. کاخ ها و ابنیه ییلاقی دریار در آنجاست قریه سعدآباد در عهد قاجار از هفت محله به نامهای شاه محله (گفته شده است که ناصر الدين شاه یک روز به شمیرانات آمده و در این محل استراحت کرده بود که پس از آن به نام شاه محله معروف شده است)، | ترش محله، باغ محله، جعفرآباد، قاسم آباد و سعدآباد تشکیل شده بود. | سعدآباد متعلق به سعدالدوله وزیر امور خارجه محمد علی شاه بود که مجاور رودخانه و در کنار تپه عليخان قرار گرفته بود. در آن زمان راه تجریش به دریند و پس قلعه از کنار رودخانه می گذشت و زمانی که ملک نیمی از باغ خود را به رضاخان واگذار کرد، مسیر تجریش به پس قلعه نیز عوض شد و به حاشیه بیرونی باغ منتقل شد رضاخان در زمان سردار سپهی در خانه ای واقع در میدان حسن آباد کنونی زندگی می کرد و خدمتکاری به نام سلیمان بهبودی داشت که بعدا تا مقام وزارت دربار ترقی کرد و در زمان تبعید رضاخان همراه وی بود سردار سپه برای ساختن یک خانه ییلاقی دنبال محل مناسبی می گشت و با خدایاران، امیر لشگر در مورد باغی در کرج صحبت کرده بود. | کارشناسی که قرار بود برای دیدن زمین به کرج برود خبردار می شود که شخص ثروتمندی در شمیران قصد فروش باغ بزرگ خود را دارد. | پیشنهاد او مورد توجه سردار سپه واقع می شود. باغ متعلق بوده به شخصی به نام ابوالفتح خان سردار اعظم برادرزاده ظل السلطان جنجالی ترین شاهزاده اواخر دوران قاجار ابوالفتح خان وقتی از قصد سردار سپه خبردار می شود به دلیل انگیزه های سیاسی تصمیم می گیرد باغ بزرگ خود را به او هدیه کند. ولی سردار سپه هدیه فروشنده زیرک را نمی پذیرد و زمین ۴۰۰۰ متری کنار رودخانه و دو عمارت داخل آن را رسما و با قیمتی بیشتر از معمول می خرد. سردار سپه که شیفته زندگی قزل وار بود در میان چنارهای کهن این باغ چادری می زد و حتی مهمانان خود را در همان خیمه ملاقات می کرد سلیمان بهبودی در این مورد می نویسد:
رضاشاه به فکر تهیه محلی ییلاقی بود. امیر لشگر خدایارخان باغ بزرگی را در کرج در نظر گرفت و پیشنهاد کرد. قرار شد یک نفر خبره که اسمش کشتکار بود برود تقویم کند. کشتکار قبل از اینکه به تقویم باغ کرج اقدام کند پیشنهاد دیگری کرد و اظهار داشت در شمیران باغ مناسبی هست که در سعدآباد می باشد و ییلاقی خوب است و صاحبش خیال فروش آن را دارد و حتی بهتر از کرج است. حضرت اشرف پیشنهاد کشتکار را پسندید، بعدا معلوم شد باغ متعلق به سردار اعظم است. سردار اعظم به محض اطلاع از این امر فورا باغ را قباله و تقدیم کرد. حضرت اشرف از این عمل ناراحت شدند و از قصد تهیه باغ ییلاقی در سعدآباد انصراف حاصل کردند. باغ در حدود چهار هزار متر مساحت داشت و دارای دو عمارت بیرونی و اندرونی بود. سردار اعظم که از ناراحتی حضرت اشرف آگاه شد قبول کرد که قیمت عادلانه باغ معلوم و به همان قیمت مبادله شود. حضرت اشرف قبول کرد و معامله انجام شد. » باغ پر بود از مار، به دستور سردار سیه چند لاک پشت توی حوض می اندازند و شر ما رها کنده می شود. به علت علاقه ای که سردار سپه به این باغ پیدا کرده بود کم کم روزهای جمعه را نیز در آنجا می گذراند. حتی در زمستان ها در روزهای برفی که عبور ماشین ها غیرممکن بود سردار سپه از پل تجریش تا سعدآباد پای پیاده و با پالتویی سفید از برف با بیل برای عبور ماشین خودش راه باز می کرد املاک سردار سپه به تناسب ارتقای مقام سیاسی او روز به روز بیشتر میشد. تپه علی خان، ملک مشرف به سعدآباد را نیز خرید و شروع به بنای ساختمان هایی در این محوطه کرد. در فاصله بین سالهای ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۴ که احمد شاه قاجار از سلطنت خلع و سردار سپه پادشاه ایران شده ساختمان کاخ شهوند (کاخ سبز) نیز که روی تپه علی خان بنا شده بود به پایان رسید، این کاخ بسیار با شکودتر از کاخی ساخته شد که رضاشاه در تصور خود بنا کرده بود. در واقع محدوده باغ در ابتدا هشت هزار متر و در کنار رودخانه دربند (سمت شرق آن که در حال حاضر در آن عمارت به جای مانده از مادر شاه سابق واقع گردیده، بود. در سال ۱۲۹۹ خورشیدی) سپس تپه علی خان والی به محدوده پیشین افزوده شد. باغ های مجاور این دو باغ نیز توسط رضاخان خریداری شد و کم کم به صورت باغی یکپارچه در آمد، بیشتر این باغها در ابتدا به صورت ویرانه بود و به تدریج به صورت سعدآباد فعلی در آمد. البته بعضی درختان قاجاری هنوز در مجموعه به چشم می خورد. از دیگر باغ هایی که بعدا داخل اراضی سعدآباد شد می توان باغ ملک التجار در شرق مجموعه (که همان باغ باعث شد خیابان تجریش به در بند عوض شود)، باغ سردار محمود بدر در شرق رودخانه و جنوبی ترین قسمت سعدآباد که مجموعه شانزده دستگاه در آن ساخته شد، باغ امام جمعه، باغ سالار جنگ، باغ همدم السلطنه، باغ قوام الدوله جنب دربند و باغ جلال الدوله را نام برد به گفته استاد لرزاده «از اساتید معماری سنتی ایران» نیز در بخش جنوب دربند در غرب رودخانه تا خیابان سعدآباد، باغ پدر و باغات دیگر اضافه شد و باغات کمیزده و خانه های مستخدمين تسطيع شده و به وسیله ارتش برای نظامیان آماده شد. بعد از این محدوده قسمت هایی از شمال خیابان دربند به نام باغ شاطریاشی و خانه ها و مغازه هایی که در ضلع جنوبی شهربانی واقع است و قسمت هایی از باغات به این مجموعه اضافه شد که اینک تمامی آن را سعدآباد گویند هدف از ساختن سعدآباد این بود که سردار سپه هم مانند دیگر شاهزادگان و رجال قاجاریه علاوه بر قصر و خانه شهری، یک خانه ییلاقی هم در شمیران داشته باشد. رضاخان برای تحقق این امر و نیز جلوگیری از پراکنده شدن فامیل برای هریک از آنها در مجموعه اقدام به ساختن کاخ کرد. در خاطرات تاج الملوک همسر رضاخان در خصوص سعدآباد چنین آمده است؛ «رضا به گل و گیاه فوق العاده علاقمند بود، موقعی که سعدآباد را خرید آنجا محل پرورش مرغ و ماکیان بود و خود مردم محلی به آن دهکده مرغی یا مرغ محلی می گفتند. رضا آنجا را از صورت مزبله دانی پاک کرد و دستور داد آن محل را چنار و درختهای سرو و کاج و بید بکارند. رضا سعد آباد را خیلی دوست داشت و می خواست از آنجا یک نوئل به سیک تونل های کشور سوئیس بسازند و تهران را مستقیما از سعدآباد به شمال کشور متصل کند. هرسال قسمت تازه ای از باغات اطراف سعدآباد را می خرید و به سعدآباد اضافه میکرد و از داخل هم به زینت و زیبایی آن می افزود. سعدآباد ۹ کیلومتر از تهران فاصله داشت و خیلی مصفا و خوش آب و هوا بود. فاصله کاخ رضا با مقر محمدرضا در حدود یک کیلومتر بود. سعدآباد یک کاخ سلطنتی نبود بلکه مجموعه کاخهایی را تشکیل می داد که رضا در طول سلطنتش در فواصل دور و نزدیک برای من و فرزندانم ساخت.» | نظام معماری سعد آباد کریستف لودو در کتاب شمیران یا باغ های گمشده می گوید: دنده سعدآباد باغی به شکل یک هشت ضلعی نامنظم است. با مساحتی حدود ۴۵ هکتار. فاصله دورترین نقاط باغ از هم چیزی بیش از هزار و صد متر است. رودخانه دربند از شمال به جنوب این محوطه جاری است و بیش از نیمی از آب این رودخانه به مصرف آبیاری باغ های اطراف می رسد، دیوار باغ از شرق به خیابان دربند، از جنوب به محله جعفرآباد از غرب به زعفرانیه و اسدآباد و از شمال به کوهستان و همان پایگاه نظامی که از کنار آن گذشتیم محدود شده…. باغ سعدآباد نمونه ای از باغ دره های ایرانی است که ساختار طبیعی بستر آن از عوامل مهم شکل گیری به حساب می آید و با تأثیر از شیب و توپوگرافی شدید منطقه، ساختار خاص خود را دارد. بالاترین سطح باغ، | تپه عليخان است که در گذشته که درختان اندازه امروزی را نداشتند از بیرون باغ قابل رویت بوده است. اختلاف سطح حاصل از توپوگرافی باغ با ایجاد تراس و سنگ چینی و کاشت گیاهان پوششی مهار گشته است، | جهت گیری و قرارگیری کاخ های موجود در مجموعه از توپوگرافی زمین پیروی می کند، ساختار طبیعی منطقه و ویژگیهای شکل و توپوگرافی زمین سبب پدید آمدن چشم اندازهای زیبایی رو به شمال و دامنه کوه گردیده است. وجود درختان کهنسال و قدیمی چنار از مهم ترین ویژگیهای این باغ محسوب می شوند. نظم گیاهی باغ سعدآباد از نظام هندسی خاصی پیروی نمی کند و بیشتر تابع شکل و شیب زمین و مسیرهای آب است، على رقم این که در هندسه شکل گیری مجموعه تأثیرات باغ سازی اروپایی را می توان دیده که به عنوان نمونه وجود فضاهای وسیع چمن کاری در سطح اصلی باغ از مصادیق آن بوده و در گذشته باغ ایرانی کمتر مورد استفاده بوده است، ولی در عین حال وجود مسیر شمالی- جنوبی رودخانه در بند و کاشت ردیفی چنار در دو طرف محور اصلی باغ، ویژگی اصلی باغ ایرانی را تداعی می نماید. با توجه به امتداد رودخانه دربند در مجموعه و قرارگیری اکثر کاخ های بیلاقی در حاشیه این رود، نظام هندسی باغ به صورت خطی شده است سعدآباد به پیروی از شکل و موقعیت زمین در برخی مسیرهای حرکتی نظم یافته دارای تنوع بصری جالبی است. مسیرهای حرکتی با کاشت ردیفی درختان چنار در دو سو به خوبی تعریف شده اند. از سوی دیگر به | دلیل محصوریت فضا توسط درختان بلند قامت به ویژه چنارها، دید و منظر در برخی مسیرها بسته طراحی شده است، اما در پیرامون کاخها، | دید بازتر نیز مورد توجه واقع شده است. در عین حال در نقاط بالایی دیدی بسیار مطلوب به سوی کوه های توچال و نیز به سوی شهر وجود دارد. نمونه بارز دراین مورد کاخ شهوند (سیز) است که به دلیل حضور درختان کهنسال و بلند قامت و بسیار متراکم در طول مسیر، این کاخ مشاهده نمی شود و با نزدیک شدن به آن، دید نیز گسترده تر می گردد. چشم انداز کاخ از سوی جنوب، شهر بزرگ تهران است و چون کاخ بر تپه ای بلند قرار گرفته، منظره بدیعی را پیش چشم بیننده می گستراند. از سوی شمال نیز به سوی کوه های مرتفع البرز و در برخی قسمت ها به سوی کاخ احمد شاهی دیدهایی وجود دارد. محوطه اطراف کاخ سفید نیز به کمک ویژگی های طبیعی، دارای چشم اندازی باز و گسترده با پوشش سبز چمن و درختان زینتی نادر و بلند قامت همراه با آب نماها و فواره های بلند است که بسیار زیبا جلوه می کند. از زمان پهلوی اول پیرامون کاخ با دیوار محصور گردید و بدین ترتیب محوطه باغ از بافت اطراف مجزا گشت هشت ورودی اصلی به منظور دسترسی به نقاط مختلف در باغ وجود
داشت
۱، درب نظامیه
٢. درب زعفرانیه
٣. درب همایونی خیابان دربند
۴. درب میدان دریند
۵ و ۶. دو درب در جعفرآباد
۷. درب رودخانه
۸. درب کاخ سفید
در دوره رضاخان اکثر کاخها یک درب مستقل به بیرون داشتند. به طوری که افراد کاخ از هریک از درب مخصوص خود به خارج کاخ رفت و آمد می کردند. رضاخان معمولا از درب نظامی در خیابان زعفرانیه و محمدرضا از درب همایونی در خیابان دربند رفت و آمد می کرد در حال حاضر سه ورودی اصلی فعال هستند هندسه باغ سعدآباد نامنظم و به گونه ای طبیعی است و در میان بافت شهری جای گرفته است، تقسیم بندی های داخل باغ نیز به تبعیت از ویژگی های طبیعی و توپوگرافی صورت پذیرفته است. این امر سبب میشود که باغ سعدآباد به عنوان یک باغ – دره بیشتر الگوبی آزاد داشته باشد، اما همان طور که اشاره شد، هندسه آن به نحوی تداعی کننده باغ ایرانی است باغ سعدآباد در مجموع ۲۱ کاخ را در میان خود دارد که به تدریج از اواخر دوره قاجار تا دوره پهلوی دوم ساخته شده اند. از این میان ۵ کاخ بزرگ و بقیه به نسبت کوچک ترند. کاخ هایی که در زمان قاجار ساخته شده و به نسبت قدیمی ترند: کوشک احمدشاهی (بسیج خواهران)، کاخ کرباسی (موزه بهزاد کنونی)، کاخ فرحناز پهلوی (موزه میرعماد کنونی) و کاخ بیرونی میباشد. همچنین از مهم ترین کاخ های ساخته شده درزمان پهلوی می توان کاخ شهوند (کاخ سیز)، کاخ سفید (کاخ ملت)، کاخ شمس، کاخ شهناز پهلوی، کاخ ملکه مادر، کاخ شهرام ( موزه نظامی)، کاخ ولیعهد (موزه دفینه) و کاخ غلامرضا پهلوی را نام برد. کوشک احمدشاهی از جمله قدیمی ترین بناهای مجموعه بوده که آن را سعد الدوله در زمان صدارت خویش ساخت و به محمد علی شاه قاجار هدیه کرد. کاخ شهوند (کاخ سبز) یکی از زیباترین و قدیمی ترین کاخهای به جا مانده از دوران پهلوی اول است که در قسمت مرتفع شمال غربی سعدآباد بر روی تپه عليخان قرار گرفته است. این کاخ محل اقامت تابستانی رضاشاه بود که بین سال های ۱۳۰۱ و ۱۳۰۷ خورشیدی ساخته شد. معمار این کاخ، استاد جعفر کاشانی بوده که در ساخت و تزیین کاخ از هنرمندان و استادان ایرانی به خصوص استاد جعفرخان معمار و استاد حسین لرزاده بهره گرفته است به گفته استاد لرزاده کاخ شهوند با طرح و نقشه استاد جعفرخان کاشانی به دستور رضاشاه ساخته شد، وی قله تپه را برداشته و قدری هم به پای تپه اضافه کرد تا سطح مناسبی برای ساختمان مورد نظر به دست آورد. ساختمان آن در سال ۱۳۰۱ خورشیدی آغاز و در سال ۱۳۰۷ به پایان رسید. رضاخان در ساخت بنا از وجود استادانی چون استاد حسین تهرانی (پسر عمه استاد لرزاده) و سایر استادان معمار و طایفه شیخان گچکار و آیینه بر و خاتم کار استفاده نمود. نمای اصلی از سنگ سبز و ورودی کاخ در قسمت شمال قرار دارد. این کاخ تنها کاخی است که نمای آن به طور کامل از بیرون پیداست. سنگ های زیرین بنا را از معدن سیز درکه و سنگ های تماسی عمارت را به وسیله «حسین حجارباشی زنجانی» تهیه و نصب نمودند. ستون های جلوی ایوان های جنوبی نیز از معدن يزد یا قم و سایرین استخراج تراشیده و نصب شد. آن زمان کارخانه سنگ بری وجود نداشت و تمام سنگها با دست تراشیده و صیقل می شد. دو مجسمه طرف شمال بنا نیز از ایتالیا آورده شد. بنای کاخ از یک زیر زمین و کاخ اصلی تشکیل شده که در زیرزمین به تراس جنوبی باز می شود. این بنا، الگوی معماری ایرانی را کم و بیش داراست و دارای نظم و یکپارچگی بوده و نشانه هایی از معماری اواخر دوره قاجار و اوایل سلطنت رضا شاه را دارد. محوطه مقابل این کاخ بیش از هرکجای دیگری در باغ سعدآباد از الگوی باغ سازی ایرانی پیروی کرده است
لارنس لاکهارت (Laurence Lockhart) که در سال ۱۳۲۵ کمی پس از تبعید رضاشاه، از کاخ بازدید کرد، بنای آن را چنین توصیف می کند «این قصر در دو طبقه ساخته شده و طبقه پایین شامل چند زیر زمین است سالن طبقه بالا توسط استاد جعفریان آیینه کاری شده، صندلی و زیرسیگاری شاه هنوزهم آنجاست. همین طور دور بینی که رضاخان با | آن باغ های اطراف کاخ را تماشا می کرده همچنان روبه روی پنجره وسط تالار قرار دارد، در همین سالن است که پیمان سعد آباد امضا شد طرف راست این تالار دو اتاق دیگراست: یکی سالن انتظار و دیگری دفتر کار رضاشاه که دیوارهایش از زمین تا ارتفاع یک متری توسط آقای صنیع خاتم کاری شده و بالای آنها تابلوهای از رنگ و روغن به سبک کاخ های اصفهان دیوار را تزیین کرده است. میز تحریر، صندلی و تمام لوازم التحریر رضاشاه در این اتاق موجود است. برای ساخت این بنا | سنگ هایی از زنجان به سعدآباد فرستاده شده و برای ستون ها شیرهای سنگی و نیمکت های باغ سنگها از استان خوزستان فرستاده شدند. دو اتاق دیگر طرف چپ تالار اصلی است: یکی سالن غذاخوری و دیگری اتاق خواب رضاشاه، سقف اتاق خواب به صورت پله پله و توسط استاد معمار جعفر خان با دقتی بی نظیر آینه کاری شده.» (شهرهای معروف ایران، صفحه ۱۳) ساخت بنای کاخ سفید (کاخ ملت در سال ۱۳۱۰ خورشیدی آغاز گردید ودر سال ۱۳۱۵ به پایان رسید. کاخ سفید به عنوان بزرگترین کاخ موجود در مجموعه سعدآباد، مشخصه کاخ های دوره رضاشاهی را داراست. این کاخ در دو طبقه با یک زیرزمین با مساحت زیربنای ۵۰۰۰ مترمربع است. | نمای بیرونی کاخ به سبک معماری کاخ های سلطنتی اروپایی و معماری داخل آنها به آمیزه ای از شیوه های ایرانی و اروپایی ساخته شده است.| این کاخ حجم یکپارچه و سطحی تقریبا مربع شکل را داراست این کاخ محل زندگی شاه سابق بود، مرکز دربار و مرکز پذیرایی از مهمانان خارجی به حساب می آمد. بنای این کاخ از سال ۱۳۱۰ و به دستور رضاشاه آغاز شد. وی خواست از آن به عنوان محل کار و به منظور پذیرایی از مهمانان رسمی خود استفاده کند، ساختمان کاخ در سال ۱۳۹۵ به پایان رسید و به مدت سه سال به عنوان کاخ ییلاقی شاه مورد استفاده قرار گرفت. کاخ های پروس الهام بخش نمای این عمارتند و تجهیزات داخلی این کاخ تلفیقی از سبک معماری ایرانی و بیزانس است به خصوص ستون ها و شکل سرستونها، روی دیواره های داخل کلاه فرنگی این عمارت داستان های شاهنامهای مصور شده اند که شاهکار استاد حسین طاهرزاده بهزاد و شاگردان اوست. درست در همان سال که رضا شاه به ناچار وطن را ترک کرد یعنی سال ۱۳۲۰ این نقاشی ها | کامل شد. پس از رضاشاه پسرش محمدرضا بنای این کاخ ها را به پایان رساند و سبک معماری آن ها را کلا عوض کرد. بین سال های ۱۳۴۵ و ۱۳۴۹ کاخ بازسازی شد و یک گروه تزیین گر فرانسوی مشغول پیدا کردن طرح های کاملا غربی برای فرح روی کاخ شدند. گلخانه و انبارها تبدیل شدند به سالن نمایش فیلم، نمایشگاه میراث های سلطنتی، حجرههاء دفتر لباسشویی برای خانواده پهلوی در کاخ تهویه مطبوع و آسانسور نصب شد و شیشه های طبقه دوم ضد گلوله شدند. از کاخ سفید در امتداد رودخانه دربند به طرف شمال در راستای استخر، درختان چنار تنومند فراگرفته است. به گفته «لرزاده» اینجا باصفاترین نقطه سعدآباد است که زمانی جای بازی ولیعهد (محمدرضا) و مستخدم خارجی او بود و رضاشاه در کنار خیابان باریک سمت شرق آن قدم میزد. رضاخان برای تحقق افکار خود مبنی بر اسکان افراد دریار در یک مکان و جلوگیری از پراکنده شدن آنها، برای هریک از کاخ ها حریمی تعیین نموده بود که کسی حق داخل شدن به حریم دیگری را نداشت. معمولا مرز این حریم ها به وسیله درختچه و نرده چوبی و فلزی مشخص شده بود. نظام آبیاری سراسر این باغ از رودخانه دربند مشروب می شود. رضاخان آب رودخانه دربند را خریداری کرد و به آبیاری این باغ اختصاص داد ولی محمد رضا پهلوی دوازده ساعت این آب را به رعایا بخشید. از آنجایی که آب رودخانه برای آبیاری کل باغ سعدآباد که گسترش نیز یافته بود کافی نبود، قنات های قدیمی و جدید مورد استفاده قرار گرفتند و از دوازده رشته قنات نیز استفاده می شد که این قنات ها به نام های زیر خوانده می شدند.
۱، هراش آب
۲. قنات قوام الدوله
٣. قنات کاخ سنگی
۴، قنات جعفرآباد
۵. قنات آب نما
۸. قنات گلخانه و قنات کاخ شمس
۱۰. قنات خوابگاه
۱۱، قنات دفتر مخصوص (۲ رشته) آب در باغ در استخرهای بزرگ در مقابل برخی کاخ ها حضور دارد که سطح وسبع آب و وجود فواره ها مطبوعیت فضایی را دو چندان می کند. ا در عین حال آب در سراسر باغ به شکلی طبیعی به منظور آبیاری جاری است و در برخی نقاط همچون محوطه مقابل کاخ سبز نظم آب به شکل کاملا هندسی دیده می شود، علاوه بر این آثار یک سری تأسیسات آب رسانی با لوله های چدنی در کوههای مشرف به سعدآباد در پس قلعه وجود دارد که آب رودخانه دربند را از نقاط بالادست به سعدآباد می آورد. | حسین لرزاده در کتاب «خاطرات استاد لرزاده» می نویسد: در کنار غرب رودخانه (دربند) مخزن آب سعدآباد قرار دارد. این مخزن در زمان تصدی ناصر امیرپور رئیس اسکورت رضاشاه ساخته شد و از آن لوله های بزرگ از شکم کوه تا ارتفاعات سعدآباد کشیده شد. لولهها | در شیب کوه نصب شده و تا منبع و استخر بالای سعدآباد میرسد…» این سیستم آبرسانی قدیمی، هنوز هم فعال است و یکی از منابع تأمین آب سعد آباد به شمار می رود. در کنار این تأسیسات وجود دو چشمه چاه | عمیق در سعد آباد محرز است. بدین ترتیب چاه عمیق، لوله کشی، قنات و رودخانه منابع مختلف تأمین آب مجموعه بوده اند که هنوز هم فعالند.
سلیمان بهبودی در مورد آبیاری سعدآباد در کتاب خاطرات خود (بیست سال با رضاشاه) می نویسد:
بعضی از این قنات ها آب زیادی داشت و برای آبیاری اشجاری که در خیابان تازه احداث زعفرانیه وجود داشت مصرف می شد و چون مورد احتياج شهرداری بود، به شهرداری واگذار کردم با آن که خیابان های باغشهر که در آن موقع آسفالت نبود، روزهائی که شهر تشریف فرما می شدند معمولا آب پاشی می شد. یکی از سال ها که کم آبی بود و آب شهر کم بود دستور دادم آب پاشی نکنند که این مقدار آب هم به خارج باغ یعنی شهر برود و مورد استفاده قرار گیرد روزی در سعدآباد احضار و فرمودند: ممکن است مازاد آب را که به شهرداری داده اید، شخص دیگری که به بضاعت است، مقداری آب داشته و به شهرداری می فروخته و امرار معاش می کرده، حالا در نتیجه آب مازاد سعدآباد، شهرداری از خریدن آن آب مضایقه کند و شخص بی بضاعت به عسرت دچار شود، اگر این طور است من میل ندارم. پس آب مازاد را بدهید ولی بهای آن را نگیرید.»
نظام کاشت از نظر خاک شناسی جنس خاک منطقه به سبب واقع بودن در دامنه کوه کاملا شتی است و قابلیت نفوذ آب در آن بسیار زیاد است و از نظر کشاورزی خاک خوبی است. این منطقه قبل از دوران پهلوی اکثرا زیر کشت گندم، زعفران و غیره بوده است. رودخانه دربند در مرکز باغ نیز به نفوذپذیری خاک کمک می کند و آبهای زراعتی را زهکشی می کند. در باغ سعدآباد، پوشش های متنوع گیاهی با ترکیب های گوناگون وجود دارند: پوشش گیاهی انبوه و جنگلی در ضلع شمالی باغ تا رودخانه انواع باغهای میوه پراکنده در سطح کل باغ، درختان سایه انداز متراکم در سراسر باغ و انواع درختان کمیاب وزینتی در میان چمن و در مجاورت کاخ های اصلی گونه های گیاهی غالب باغ شامل چنار، کاج، نارون، اقاقیا، گردو، بادام، ارغوان، ماگنولیا، تبریزی، بید مجنون، توری، سیب گل و نوئل و… می باشد. بسیاری از گونه های گیاهی نادر و غیر بومی هستند که از خارج کشور به ایران آورده شده اند و یا از سوی سران سایر کشورها اهدا گشته اند، سطح اصلی باغ با چمن پوشانیده شده است. سعدآباد یکی از ذخایر با ارزش گیاهی و فضای سبز شهر تهران محسوب می گردد که علاوه بر ویژگی های تاریخی و فرهنگی، ویژگی های طبیعی آن نیز سبب جذب تعداد بیشماری بازدید کننده می گردند این مجموعه به لحاظ گونه های گیاهی منحصر به فرد نیز به عنوان یک مجموعه فرهنگی عظیم مطرح می باشد. برخی از درختان رایج در مجموعه عبارتند از:
درخت چنار «Platanus Orientalis- Platanaceae
سرو خمرهای «Thuja orientalis»،
سدروس دئودورا Cedrus deodara – Pinacea،
کاج نوئل Picea Purges Pinaceae»،
ماگنولیا سفید (تابستانه) Magnolia Grandiflora » ،
درخت سکویاsequoiadendron giganteum»،
درخت ژینکو Ginkgoaceae»، ويبورنوم (بداع): (بعضی ويبورنوم ها در ایجاد پرچین سهیم میشوند اما در اینجا «ويبورنوم پلیکاتومه گسترش یابنده به تنهایی جالب ترمی نماید. )، گیاه بوته ای بگونیا (
BEGONIA ( Begonia coccinea ; F Begoniaceae: (گل های درخشان چرب و موم وار بگونیا امتیاز دیگر این گیاه است. بگونیاهای درختچه ای، گیاهان منزویای هستند که در نقاط سایه دار و حفاظت شده باغ به خوبی رشد می کنند.)، ماهونیا زرشک فرنگی، زرشک زینتی)، برونوس (گوجه گل، الوی زینتی)، پرنده
«Birds of Paradise-Strelitzia reginae;F.Strelitziaceae» www
(پرنده دلفریب، عجیب شبیه پرنده سرفراز مغروری است که با پرکشیدن رو به بالا، به فضای باغ، در عین تعالی بخشیدن، طراوت و شادابی فوق العاده می افزاید.)، درخت لاله: (همه ما گل لاله را می شناسیم، درخت لاله گل هایی بسیار زیبایی شبیه به لاله دارد. یک درخت بسیار زیبا از این گونه در سعدآباد وجود دارد. نام علمی آن Liriodendron tulipifera و نام انگلیسی yellow poplar، از خانواده Magnoliaceae میباشد. درخت لاله بومی آمریکای شمالی و شرقی است و در ایران در آربورتوم نوشهر وجود دارد.) همچنین سعدآباد شامل برخی نمونه گل های منحصر به فرد نیز می باشد. که گل شراب از جمله آنهاست در مطالعه موردی نویسنده مقاله در بخشی از مجموعه (در ضلع جنوبی، روبروی کاخ ملت)، برخی از انواع گونه های گیاهی مورد مطالعه قرار گرفت. در این مطالعه به بررسی برخی گیاهان درخت و درختچه در جوار یکدیگر و تأثیرگذاری آن برهم پرداخته شد ونیز سعی شده به ارزیابی وضعیت قرارگیری آنها به صورت مطلوب یا نامطلوب پرداخته شود. خلاصه ای از این مطالعه به شرح جدول مقابل میباشد نتیجه ای که از این مطالعه موردی به دست آمد این بود که بسیاری از درختان و درختچه هایی که در دوره های بعدی در کرتهای این باغ کاشته شده اند اکثرا نه تنها هماهنگ با مجموعه نیستند بلکه آسیب هایی نیز به درختان قدیمی وارد کرده اند.
منبع: ساعتیان، رویا، مجله معماری و ساختمان، ش 35، تابستان 1396.
