باروت خانه تهران قديم – اين مطلب به معرفى طرح ارزشمند «اوژن فلاندن» نقاش و سياح فرانسوى(1) اختصاص دارد كه براى تهران پژوهان بسيار حائز اهميت است. اين اثر بى همتا كه توسط فلاندن فرانسوى در سال 1256 ق. در اواسط سلطنت محمد شاه قاجار ترسيم شده است، تنها تصويرى است از باروت خانه تهران كه خارج شهر قرار داشت. از اين باروتخانه اثرى بر جاى نيست و حتى محل دقيق آن را هم نمىدانيم، ليكن با بررسى اسناد و متون دوره قاجار گمان مىكنيم، اين باروتخانه بر فراز تپهاى در شرق بناى اميرآباد و جنوب آسياب يوسفآباد و بر خطى فرضى كه از عباسآباد به سمت اميرآباد كشيده مىشد، طورى كه اين خط از جنوب پارك ساعى كنونى مىگذشت قرار داشته است. از شرق اين باورتخانه رودخانهاى كه از شميران به يوسف آباد مىرسيده و سپس به سمت تهران مىرفته، مىگذشته است. بدان روزگار در تپه ماهورهاى شمال تهران در اين ناحيه چند بناى مختصر وجود داشت از قبيل عباس آباد، باغ وزير كشور (با تقريب محل پارك ساعى(، باروتخانه، آسياب يوسف آباد (آن زمان نام يوسف آباد را نداشت. يوسفآباد آباد كرده ميرزا يوسف مستوفى الممالك صدراعظم ناصرالدين شاه است. )، اميرآباد.
باروتخانه يوسف آباد بر فراز تپهاى به گونه قلعهاى از خشت و آجر ساخته شده بود. اين بنا داراى ورودى مستقلى بوده و برج سه اشكوبه مدورى نظير بناهاى كلاه فرنگى داشته كه طبقه سومش بسيار كوچك و به كار ديده بانى مىآمده است و حصار كنگره دارى گرداگرد آن كشيده شده بود. »
طرح باروتخانه تهران در كتاب «سفر به ايران» اثر اوژن فلاندن در چاپخانه «بسينه برژر» پاريس به چاپ رسيده است.
باروتخانه تهران
اوژن فلاندن پسر سردار معروف ناپلئون بود كه به نقاشى علاقمند شد و بعدها جزو نقاشان مشهور فرانسه گرديد. او در سال 1844 م. هنگامى كه خرابههاى شهر نينوا در بينالنهرين كشف شد، از طرف دولت فرانسه مأمور شد كه ظرف مدت شش ماه از بناهاى نينوا تصاويرى تهيه كند. او غير از انجام اين مأموريت از بناهاى اصفهان و ديگر شهرهاى ايران و تهران نيز تابلوها و طرحهاى فراوانى پديد آورد. دولت فرانسه پس از بازگشت از سفر ايران به او مدال شواليه لژيون دونو اعطا كرد. آثار او هر چند به قصد تأمين منافع كشور متبوعش بوده ليكن در مبحث ايرانشناسى مىتواند بسيار سودمند باشد.
حال كه اين باروتخانه را شناختيد، بجاست مختصرى از تاريخچه باروتخانه در تهران در اين مجال اندك عرضه شود:
باروت نياز اوليه در قورخانه و از ضروريات قشون به شمار مىرفت.
محل باروت كوبى تهران در عصر قاجاريه چند بار تغيير كرد. اين تغييرات به جهت گسترش و توسعه فضاى مسكونى شهر از سويى و نياز به مكانى وسيعتر و بزرگتر براى توليد بيشتر باروت از سوى ديگر بوده است.
نخستين گام در ايجاد باروت كوبى جديد به منظور توليد بيش از شيوه سنتى معمول در ايران به روزگار فتحعلى شاه مىرسد، كه در برخورد با همسايگان نيرومند روسيه، انگلستان و عثمانى برداشته شد و آن هم توسط ميرزا بزرگ فراهانى و سپس فرزند برومندش ميرزا ابوالقاسم فراهانى وزير با كفايت عباس ميرزا نايبالسلطنه انجام گرفت. در نهضت تجدد خواهى پديد آمده بدان روزگار كه بانيان آن اين پدر و پسر بودند، اقدامات فراوانى در تحصيل علوم و فنون جديد شد، كه از آن جمله است احداث باروت سازى در تبريز، در زمان ناصرالدين شاه و صدارت ميرزا تقى خان اميركبير، موج ديگرى از اصلاحات و آبادانى در كشور پديد آمد. در اين هنگام كارخانجات متعددى در تهران و ديگر نقاط كشور ايجاد شد. تأسيس باروتخانه و قورخانه نيز جزو همين اقدامات به شمار مىآيد.
در نتيجه بررسى و پژوهش انجام يافته فعلاً با عنايت به اسناد در دسترس به خصوص نقشههاى موجود تهران قديم فهرست باروت سازىهاى تهران را مىتوان چنين برشمرد:
1. باروت كوبى بازار تهران: اين باروتكوبى در كوچه غربى در چهار سوق كوچك بازار در چهار دكان تودرتو قرار داشت. اين مكان را بايد اولين باروت سازى تهران بدانيم، به احتمال فراوان بنيادش بايد به دوران پيش از قاجاريه و پايتختى تهران برسد. بعدها با توسعه فضاى مسكونى و تجارى در محله بازار باروت كوبى از اين مكان به محله سنگلج منتقل شد.
2. باروت كوبى سنگلج: دومين محل باروت كوبى تهران گوشه شمال شرقى محله سنگلج در حوالى ارگ سلطنتى و ضلع شمالى حصار صفوى قرار داشت كه بعد از احداث قورخانه جديد داخل ارگ در گوشه جنوب غربى ميدان توپخانه به قورخانه قديم شهرت يافت، باروت كوبى سنگلج (= قورخانه قديم) در دوران سلطنت محمدرضا پهلوى جزو اراضى پارك شهر قرار گرفت. به روزگار محمدشاه اين محله را باروتخانه مىگفتند. اين بار هم با رسيدن موج توسعه خانه سازى به محله سنگلج اين باروت خانه هم تعطيل و به خارج شهر منتقل شد.
3. باروت سازى يوسف آباد: اين باروت خانه در سال 1252 ق. در اراضى شمال تهران و خارج از حصار صفوى بنا شد، كه پس از احداث كارخانه باروت سازى مهران اين بنا به عنوان انبار باروت مورد استفاده قرار گرفت. اين باروت سازى همان بنايى است كه «اوژن فلاندن» تصويرش را كشيده است. هيچ نمىدانيم بر سر اراضى اين باروت خانه چه آمده است.
4. باروتخانه مهران: جهانگير خان پسر سليمان خان و برادرزاده منوچهر خان گرجى (ارمنى) معتمدالدوله معروف به وزير صنايع كه باغى داشت، در خيابان علاءالدوله (فردوسى) در شمال سفارت انگليس به سال 1307 ق. وزير قورخانه شد. او در اين سمت كارخانههاى باروت كوبى، كاغذ سازى، آسياب بخار و… خريدارى و احداث كرد.
كارخانه باروتكوبى احداثى او در اراضى باغ مهران واقع در شمال تهران و در شرق ضرابخانه قرار داشت.
در پايان اين مطلب بايد به ياد داشت كه درايران پيش از قاجاريه نيز باروت تهيه مىشد. ژنرال گاردان در اوايل سلطنت فتحعلى شاه مىنويسد:
«باروتى هم كه در ايران تهيه مىشد ناقص بود زيرا مواد آن را با هم به طور صحيح تركيب نمىكردند…». / خاطرات، ص 66.
و ژنرال تره زل آورده:
«ساختن باروت در ايران معمول است و مىتوان آن را تكميل نمود زيرا كه شوره ايران خوب و مقدار آن زياد است. » / يادداشتهاى ژنرال تره زل، ص 71.
ميرزا صالح شيرازى در اوايل پادشاهى محمدشاه نوشته است:
«بريبارى نام يكى از استادان باروت سازى ايتاليايى است. باروت خانهاى ساخته كه با چرخ آبى باروت مىكوبد…» / مجله يادگار، ش 7، ص 11.
عبداله مستوفى هم درباره حاجى ميرزا آقاسى مىآورد:
«خلاصه حاجى ميرزا آقاسى در ايام صدارتش… سيصد چهارصد توپ و شايد همين اندازه خمره باروت… تدارك ديد…» / شرح زندگانى من، ج 1، ص 65.
