كریم خان زند پس از غلبه بر مدعیان سلطنت سرانجام در تهران استقرار یافت و به سال 1173 ق. چند عمارت در ارگ بنا كرد كه حرمخانه یكى از آن‌‌هاست. / مرآت البلدان، ص 844
این حرمخانه همان خلوت كریم‌‌خانى است كه در دوره‌‌هاى بعدى نیز مورد استفاده گوناگون پادشاهان قرار گرفته و امروز هم باقى است.
آغامحمدخان فرصتى نیافت تا بنایى در ارك بیفزاید با كمى تعمیرات، از بناهاى مانده از خان زند استفاده كرد. فتحعلى شاه كه مرد زنباره و عیاشى بود در فرصت چهل ساله خود روزبه‌‌روز بر اهمیت اندرون و حرمخانه خود افزود و عماراتش را گسترش داد.
كلمنت ماركام در تاریخ ایران از حرمخانه بسیار معتبر او یاد كرده است. میرزا صالح شیرازى در كتاب خود از كنار دریاچه و باغچه‌‌هاى مصفا در داخل ارك یاد كرده است. میرزا صالح اندرون شاهى را كه مشتمل بر چند دست عمارت بوده در شمال تخت مرمر و خلوت كریم خانى و در مجموعه عمارت سروستان و عمارت خورشید معرفى مى‌‌كند. در حرمخانه عمارت چشمه با حیاط چشمه قرار داشت كه قنات قدیم تهران در آنجا آفتابى مى‌‌شد.
معیرالممالك مى‌‌نویسد: «اوایل اندرون ناصرالدین شاه همان اندرون خاقان (فتحعلى شاه) بود… داراى وسعت زیاد نبود، ولى طرز ساختمان خوش داشت… پس از آن‌‌كه زن‌‌هاى شاه رو به ازدیاد نهادند رفته رفته جا تنگ شد مجبور به بزرگ كردن اندرون شدند.
در سال 1301 ق. شاه به آقا ابراهیم امین‌‌السلطان فرمان داد اندرون را بزرگ كنند… وسعت دادن اندرون لازم بود ولى خراب كردن ابنیه تاریخى هم ضبط بود، خلاصه بنا تمام شد.» / زندگانى خصوصى ناصرالدین شاه، ص 7.
هرچند محمد شاه نه جسم سالم و نه فرصت كافى براى عیاشى و توجه و گسترش اندرونى خود داشت. ولى وجود مهد علیا مادر ولیعهد موجب نفوذ سیاست‌‌هاى اندرون در كارهاى حكومت و ارتباط با سفارتخانه‌‌هاى روس و انگلیس و… شد.
پنجاه سال سلطنت زمان طولانى و حكومت مستبدانه و بى مدعى شرایط مناسبى را براى ناصرالدین شاه فراهم ساخت تا چنان‌‌كه اشاره شد بر تعداد زنان خود و وسعت و اهمیت اندرون در ارگ و حتى در باغ‌‌هاى اطراف تهران نظیر نیاوران، سلطنت آباد، عشرت آباد و جز آن بیفزاید.
مظفرالدین شاه و محمدعلى شاه و احمد شاه نه فقط نتوانستند اندرون ناصرى را توسعه دهند بلكه با اضافه شدن مشكلات كشور و تهى شدن خزانه دولت از تعداد زنان حرمسرا كاسته شد.
رضاخان كه بر سر كار آمد، بناهاى زیادى را خراب و بناهاى مدرن ایجاد كرد. اندرون شاهى ارك را نیز در این عصر خراب كردند و كاخ دارایى را در آن اراضى ساختند.
محسن معتمدى مى‌‌نویسد:
«در ارك سلطنتى قاجار، همچون همه خانه‌‌هاى بزرگ قدیمى و سنتى، یك اندرون خاص اهل حرم وجود داشت كه در میانه جانب شرقىِ ارگ بنا شده بود و امروزه كاخ وزارت دارایى و ساختمان شیر و خورشید سرخ [سابق] در محل آن احداث شده است.
در روزگار فتحعلى شاه اندرون شامل بناهاى زیر بود: عمارت‌‌هاى زنان شاه، عمارت سروستان، عمارت عشرت آیین و عمارت یا تالار طنبى. در سال 1299 ق. ناصرالدین شاه تصمیم به تعویض و تغییر اندرون گرفت. در محوطه‌‌اى به وسعت چهل و پنج هزار متر مربع یك اندرون به مساحت بیست هزار متر مربع ساخته شد كه در آن هر یك از زنان مورد توجه داراى خانه جداگانه‌‌اى بود و با آدم‌‌ها و اثاثیه خود به منزل تازه انتقال یافت. كمى بعد ناصرالدین شاه یك عمارت سه طبقه براى خوابگاه در وسط اندرون براى خود ساخت كه در اوایل سلطنت رضا شاه به دفتر وزارت دارایى تبدیل شد و كمى بعد عمارت وزارت دارایى در جاى آن ساخته شد.
در روزنامه شرف (ش 2، ربیع الثانى 1300) درباره اندرون و جزئیات آن در عهد ناصرالدین شاه آمده است:
«عمارت حرمخانه مباركه دارالخلافه باهره مسكن حرم جلالت، عبارت از بیوتات عتیقه و ابنیه قدیمه بود كه از چهار پادشاه مانده چنان‌‌كه بعضى از آن‌‌ها كریم خان وكیل در اوان اقامت تهران بنا نهاده، برخى را به فرمان حضرت شاه شهید آغا محمد شاه و چند باب را به امر خاقان گذشته از این دو قنات بسیار معتبر از زیر عمارات مزبور مى‌‌گذرد، یكى قنات مهرگرد كه از قدیم در همین مجرى و محل جارى بوده، دیگر قنات ناصرى كه در اوایل جلوس… احداث شده و آب آن زیاده از سى سال است كه داخل عمارات حرمخانه مزبوره مى‌‌شود و مسلم است كه عبور دو قنات معتبر از زیر عمارت موجب خرابى و وهن مبانى آن مى‌‌گردد، درین صورت صواب آن بود كه یكباره به تجدید این عمارت پردازند تا هر سال دیوان همایون گرفتار و دچار خرابى نباشد و از آنجا كه این كار شغلى نهایت بزرگ بود، امین السلطان وزیر دربار اعظم (میرزا ابراهیم خان) و خزانه عامره را براى… این قصد اختیار و انتخاب فرمودند تا در ظرف هفت ماه این كار بزرگ و بناى بارفعت… به ید كفایت جناب امین السلطان و به معمارى حاجى ابوالحسن معمار باشى زیور اتمام و آراستگى حاصل نمود… این حیاط وسیع خیلى بزرگ و باصفاست، جدول‌‌ها و باغچه‌‌ها، حوض‌‌ها، خیابان‌‌هاى متعدد درین حیاط بزرگ و حیاطهاى دیگر طرح شده و از ابنیه قدیمیه تنها بنایى كه باقى مانده و بنایى قدیمى و محكم و عالى است، تالارى است مشهور به تالار طنبى كه در 1219 به امر فتحعلى شاه ساخته شده، اشكال و تصاویر شكارگاه‌‌ها و جنگ‌‌هاى همان شاهنشاه در آن تالار نقش و مرتسم بود. آن تالار را به جهت یادگار نگه داشته و جزو این عمارات كرده‌‌اند…
سطح زمینى كه عمارت شامل آن است 45 هزار ذرع مربع مى‌‌باشد كه بیست هزار آن ساخت و بناست و 25 هزار فضاى حیاط. طول عمارات بزرگ اندرونى 120 ذرع و عرض صد ذرع، فضاى حیاط من حیث المجموع دوازده هزار ذرع است. پنج باب تالار بزرگ در طرف طول واقع شده، چهار تالار در طرف عرض، هشت رختشوى‌‌خانه و حمام و پانزده خلوت مسكون عمارت غیر از راهرو و راه پله تحتانى و فوقانى عبارت از پانصد باب است. در روز هفتم ربیع الاول (1300 ق.) خُدام حرم… به این سراى… داخل گردیده هر یك در اماكن و مساكن مقرره خود سكنى گرفتند. / تاریخچه ساختمان‌‌هاى ارگ…، ص 250.
معیرالممالك وضع ساختمان‌‌ها و حیاطهاى اندرون را چنین وصف مى‌‌كند:
«اندرون فضاى مستطیلى بود كه چهار طرف آن بناهاى دو طبقه بسیار بى‌‌تناسبى با تالارهاى بزرگ ساخته شده و اتاق‌‌ها از طرفى بعضاً وسیع و محصور بین بناها و اطراف دیگر به حیاطهاى كوچكى كه هر یك متعلق به یكى از زن‌‌هاى شاه با نام مخصوص از قبیل سروستان و انارستان و غیره نامیده مى‌‌شدند. اتاق‌‌هاى انیس‌‌الدوله كه در واقع ملكه بود به حیاطى نگاه مى‌‌كرد كه حیاط طنبى نامیده مى‌‌شد و تالارى داشت كه به همین نام معروف بود و میدان‌‌هاى جنگ فتحعلى شاه با روس‌‌ها به دیوارهاى آن منقوش بود. این نقاشى رنگ روغنى بزرگ دیوارى اكنون در موزه ایران باستان نگهدارى مى‌‌شود.» / همان، پاورقى 252.
در سال 1303 ق. ناصرالدین شاه تصمیم گرفت كه در وسط اندرونى كه باغچه مربع‌‌شكلى بود عمارت سه طبقه خوابگاه به طرز و فرم عمارات اروپایى ساخته شود. ساختن این عمارت به عهده محمد ابراهیم خان امین السلطان صدر اعظم اتابك بود. ساختن عمارت یك سال طول كشید و در روز یكشنبه نهم رجب 1304 ق. تمام شد. این عمارت از روى كاخ «دولمه باغچه» اسلامبول تركیه ساخته شد. / همان منبع.
قسمت پایین عمارت، حوض‌‌خانه با آب فراوان وجود داشت. در ضمن خزانه نیز در قسمت تاریك این طبقه قرار داشت. به گفته ملیجك خزانه قفسه بندى شده، پول، اسكناس و وجوهات در اطراف اتاق‌‌هاى خزانه جا داشت / همان منبع، ص 254.
در طبقه دوم خوابگاه شش اتاق وجود داشت. یك اتاق چهار در چهار متر رو به مشرق براى صرف شام استفاده مى‌‌شد. دو اتاق در طبقه سوم براى استراحت شاه وجود داشت. اتاق طرف مشرق در زمستان و اتاق طرف مغرب در بهار براى استراحت جمع و یا خواب مورد استفاده بود. / همان منبع.
عبداللّه مستوفى درباره اندرون ناصرالدین شاه نوشته است:
«محوطه‌‌اى از ضلع جنوبى آن پشت تالار موزه (تالار سلام یا تاج‌‌گذارى) و اتاق‌‌هاى (تالار) برلیان و باقى دیوار شمالى باغ گلستان است و ضلع شرقى آن خیابان ناصر خسرو و ضلع شمالى آن خیابان در اندرون… و ضلع غربى آن كه از رو به روى مسجد مادر شاه تا پشت خلوت كریم خانى امتداد پیدا مى‌‌كند، به حرمخانه ناصرالدین شاه تخصیص داشت… . عمارت خوابگاه همین است كه امروز (1321 ش.) مقر وزیر دارایى و دفتر مخصوص رئیس كل دارایى امریكایى است…
هر یك از این حیاطها (حیاط زن‌‌هاى شاه به طرف خارج از حیاط بزرگ وسط) در سه طرف ساختمان داشته و طرف چهارم كه حد فاصل بیرون ساختمان مى‌‌شده به جاى بنا دیوار بلندى ساخته بودند كه گذشتن از آن جز به وسیله نردبان سى چهل پله‌‌اى امكان نداشته باشد. در هر یك از سه طرف یك قسمتى زیر و رو ساخته و در كنج‌‌ها پله‌‌ها و سرسراها بنایى شده بود كه حیاط را به طبقه دوم مربوط مى‌‌كرد. بنابراین هر حیاطى هیجده اتاق كوچك و بزرگ با راهرو و صندوق‌‌خانه و غیره داشت. البته طبقه زیر مال خدمتكارها و طبقه فوقانى متعلق به خانم‌‌ها بوده است كه هر یك، یك سمت از این حیاطها را اشغال مى‌‌كرده‌‌اند، ولى بعضى خانم‌‌هاى مقرب یا جا افتاده كه سمت ریاست به سایرین و حاشیه بیشترى داشتند نیز بوده‌‌اند كه یك حیاط تمام یا بیشتر در تصرف آن‌‌ها بوده است… .
…در ضلع شمالى و دو طرف جلوخان در اندرون یك دو حیاط یك طبقه هم بود كه به عملجات حرمخانه، خواجه سرایان… تخصیص داشت… تالار بزرگى كه از زمان فتحعلى شاه مانده بود و آن مرحوم دیوارها را به مجالس شكار و عیش خود منقش كرده و از زمان وزارت عدلیه مرحوم داور به بعد بعضى از این حیاطها به دادگسترى تخصیص یافت، این تالار هم محل محكمه جنایى گردید.»
از نوشته‌‌هاى اعتمادالسلطنه چنین بر مى‌‌آید كه شاه تا وقت ناهار با عمله خلوت رو به رو نمى‌‌شد. حسینقلى خان نظام‌‌السلطنه مافى راجع به این موضوع مى‌‌نویسد:
شاه هم در زمستان قبل از طلوع آفتاب بیرون مى‌‌آمد با لباس راحت و خواب، گردش در باغ مى‌‌كرد، بعد مى‌‌رفت سر حمام و ناهار و قلیان مى‌‌خواست و مى‌‌خورد و لباس مى‌‌پوشید و بیرون مى‌‌آمد. من در گردش اول، در میان باغ بودم. اغلب دو دور باغ گلستان را با من صحبت مى‌‌كرد و مى‌‌رفت اندرون.» / خاطرات نظام‌‌السلطنه…، ص 137.
چنان‌‌كه گفته شد بعضى از زن‌‌هاى متشخص شاه براى خود، در اندرون، دستگاه جداگانه كامل داشتند. از جمله آن‌‌ها امینه اقدس بود كه دكتر فووریه شرح اندرون او را نوشته است و آنچه مربوط به حمام خصوصى اوست در این‌‌جا آورده مى‌‌شود تا از روى قیاس بتوان به بقیه تشكیلات اندرون پى برد:
«روزى دیگر امینه اقدس مرا به تماشاى حمام خود فرستاد. این حمام دو قسمت دارد و تمام دیوارهاى آن از مرمر است. قسمت اول محل رختكن و آرایش، و قسمت دوم براى استحمام است. حوضى در میان سربینه است كه فواره‌‌اى از آن مى‌‌جهد و با آب خود كه به صورت گرد به اطراف پراكنده مى‌‌شود، فضا را خنك مى‌‌كند و طاقچه هایى در آن‌‌جاست كه در آن‌‌ها هر قسم اسباب آرایش گذاشته و در طاق‌‌نماى قرینه عده‌‌اى قالى نهاده و از آن‌‌ها بستر راحتى درست كرده‌‌اند. در این قسمت خانم لباس‌‌هاى خود را پیش از آن‌‌كه در گرم‌‌خانه داخل شود، مى‌‌كند. گرم‌‌خانه دو خزینه دارد پر از آب كه درجه حرارت آن‌‌ها با یكدیگر متفاوت است و ترتیب استحمام به این شكل است كه اول استحمام كننده ده دقیقه در خزینه آب سرد و ده دقیقه در خزینه آب گرم و ده دقیقه هم بیرون از هر دو حمام كه با بخار گرم شده مى‌‌ماند. سپس براى او حوله‌‌هاى پشمى مى‌‌آورند. و او به سربینه مى‌‌آید و تا مدتى در آنجا دراز مى‌‌كشد و گاهى قریب به یك ساعت در آنجا مى‌‌ماند تا خوب به حال بیاید. / سه سال در دربار ایران، ص 137.
غلامعلى عزیزالسلطان، معروف به ملیجك، در یادداشت هایى كه از خود به جا گذاشته درباره اندرون ارگ و تغییراتى كه ناصرالدین شاه در آن پدید آورد، نوشته است:
[ناصرالدین شاه] تالار معروف فتحعلى شاهى [را] كه رویش نیز یك گنبد قرار داشت، براى آن‌‌كه یادگار جدش بود خراب نكرد. در طرف شمال این عمارت حیاط انارستان و طرف جنوبش حیاط انیس‌‌الدوله بود. بعد از آن حیاط قهوه خانه بود كه اهالى قهوه خانه هم در آنجا منزل داشتند… . حیاط دیگرى به نام حیاط آینه بود كه پشت داشتِ عمارت موزه بود. یكى دیگر هم حیاط شمس‌‌الدوله نام داشت. حیاط نوش‌‌آفرین خانم، حیاط دلپسند خانم و حیاط جیران خانم نیز در كنار هم قرار داشت. شش حیاط مختلف هم در بعضى نقاط اندرون بود.
ارگ کاخ گلستان
تعداد حمام‌‌هاى اندرون ده عدد بود، سه تا از این حمام‌‌ها اختصاصى بود، بقیه متعلق به تمام اهل حرمخانه بود. [از حمام‌‌هاى اختصاصى] یكى مال امینه اقدس بود كه شاه نیز بیشتر به آن حمام مى‌‌رفت، یكى مال انیس‌‌الدوله بود و یكى مال گلین خانم بود. یك حمام بزرگ هم كه از حمام‌‌هاى [دوره] فتحعلى شاهى بود، سر حمامش چهار ستون سنگ مرمر داشت و خراب شده بود. آن حمام نیز متعلق به شاه بود كه كسى دیگر نمى‌‌رفت و نهر آب [قنات] مهرگرد هم به طور آب نما از طرف شمال جارى بود و به طرف جنوب مى‌‌رفت.
بیرون عمارت گلستان، جلوى عمارت خوابگاه شاه، حوض مدورى بود كه نُه فواره داشت و از آب قنات ناصرى، كه خود ناصرالدین شاه احداث كرده بود، استفاده مى‌‌كرد. طورى فواره‌‌ها را ساخته بودند كه منبع آب آن‌‌ها بالا بود و فواره‌‌ها قریب چهار ذرع جستن مى‌‌كرد [ند]، بسیار حوض باصفایى بود.
طرف مغرب، عمارت خورشید و منزل نایب‌‌السلطنه بود. عمارت سروستان هم اندرونى نایب‌‌السلطنه بود كه حیاطهاى متعدد و تودرتو داشت. مادر نایب‌‌السلطنه ملقب به منیرالسلطنه و سرورالدوله، دختر سلطان مراد میرزا حسام‌‌السلطنه و عیال نایب السلطنه در آنجا منزل داشتند.
طرف مشرق نیز حیاطى بود كه معروف به حیاط مریم خانم بود. از حیاط مریم خانم به اندرون راه نداشت ولى از حیاط سروستان، اندرونى نایب‌‌السلطنه، به حیاط نایب السلطنه راه داشت ولى همیشه قفل بود. هر وقت منیرالسلطنه و سرورالسلطنه قصد شرفیابى به حضور شاه را داشتند به آغا باشى كلیددار مخصوص خبر مى‌‌دادند. بعد او آمده و با اطلاع شاه در را باز مى‌‌كرد و به حضور شاه مى‌‌رسیدند و دوباره از همان راه به منزلشان مراجعت مى‌‌كردند (..) عمارات جدید حرمخانه اكثراً دو طبقه بود، مرتبه تحتانى قدرى سقف‌‌هایش كوتاه بود ولى مرتبه فوقانى سقف بلند و وسیعى داشت. هر یك از اتاق‌‌ها سه در داشت كه طبقه زیرین درهایش كم عرض بود. اتاق‌‌ها تودرتو بودند، ولى طبقه دوم شاه نشین بزرگ و تالار داشت. اتاق‌‌هاى بالا هم سه درى و با درهاى ارسى‌‌دار بود. پله‌‌هاى عمارت از بیرون و تماماً از سنگ بود. پشت بام هم بلند و تیغه‌‌هاى اطرافش، تماماً آجرى بود. با حیاطهاى تودرتو و دیوارهاى بلند و یكنواخت تقریباً عمارات اندرون حالت یك قلعه نظامى محكم را داشت. دیوارهاى اطراف به اندازه دو متر از ارتفاع سقف اتاق‌‌هاى عمارات بالاتر بود و به این ترتیب داخل عمارات اندرون با خارج به كلى قطع رابطه كرده بود. / حسین لعل، ملیجك… صص 365 تا 368.
شام حرم اول غروب داده مى‌‌شد زیرا سه ساعت از شب گذشته میخ در اصلى بزرگ را مى‌‌بستند. براى مردم عادى عبور و مرور پنج ساعت از شب گذشته تا سحر ممنوع بود. براى اجراى مقررات منع عبور و مرور یك صد قراول خانه [پست نگهبانى] در شهر بود، ولى در كاخ سلطنتى مقررات منع عبورومرور سه ساعت از شب گذشته اجرا مى‌‌شد.
در بیشتر مواقع نقیب الممالك كه داراى بیانى شیرین بود و در فن داستان سرایى بى مانند، پشت در اتاق خواب شاه قصه مى‌‌گفت به‌‌طورى‌‌كه شاه بشنود. جوادخان قزوینى با كمانچه بسیار كوچك بعضى مواقع او را همراهى مى‌‌كرد تا وقتى كه شاه به خواب رود و آن وقتى بود كه پس از ایستادن از قصه گویى و یا نوازندگى صدایى نمى‌‌آمد، بدین معنى است كه مرخص هستند.
پیش از آن‌‌كه این تالار و تالار آینه كه در جنب آن است احداث شود، در محل آن‌‌ها عمارتى وجود داشت كه تالار الماسیه نامیده مى‌‌شد و پیش از این‌‌كه تالار الماسیه هم ساخته شود، محل آن دیوارى بود كه عمارت آصف‌‌الدوله و سالار را از باغ گلستان جدا مى‌‌ساخت. / همان،ص 122.
تالار آینه
به نوشته رضا قلى خان هدایت:
«باغ گلستان كه از ابنیه خاقان صاحبقران بوده ولى قرینه نداشت یك سوى آن باغ كلاه فرنگى و سویى به دیوار وابسته… بنیان نهاد و حمام خوب بساخت و از قنات موسوم به دولت آباد كه از محدثات جدیده است، آبى فراوان به باغ گلستان آورد كه از فواره و كج‌‌لوله برآمده در حوض فرو مى‌‌ریزد، پس سرازیر شده به آبشار جارى مى‌‌گردد. پس از عبور از حوض مذكور به منازل و بیوتات اهالى شهر نشسته، آنان را فواید مى‌‌بخشد و فواره‌‌هاى حوض و كج‌‌لوله‌‌ها از قوت آن آب به قدر سه ذرع ارتفاع مى‌‌جهد و این فضاى جدید و عمارات سدید و تعدد حوضه و تكثر روضه، محاسن این باغ و عمارت را دو چندان كرده و شكوهى كامل داد.» / روضة الصفاى ناصرى، صص 814 و 815.
نتیجه آن‌‌كه در عصر ناصرالدین شاه عمارات الماسیه و چهل ستون را ویران كردند و به جاى آن چند عمارت تازه همچون تالار موزه و آیینه را ساختند. / جغرافیاى تاریخى تهران، ص 219.
دكتر فووریه طبیب ناصرالدین شاه درباره اندرون دربار مى‌‌نویسد: «اندرون در قسمت شمالى قصر است و من تاكنون چند بار داخل آن شده‌‌ام. گاهى از در نارنجستان كه مخصوص رفت و آمد شاه است، گاهى نیز از در معمولى كه از راه خیابان اندرون به الماسیه منتهى مى‌‌شود. هر وقت كه از در نارنجستان داخل شوم به دستور شاه است و در این صورت خواجه سرایى به امر او تا اندرون را هدایت مى‌‌كند، ولى اگر از اندرون مرا براى عیادت مریض بخواهند از در خارج مى‌‌روم تا به حیاطى كه خواجه سرایان در آنجا منزل دارند مى‌‌رسم… .» / سه سال در دربار ایران، ص 114.
ناصرالدین شاه در اندرونى زنان متعددى داشت كه به اراده او هر شب یكى از آنان در اتاق او مى‌‌ماند. زمانى كه در سفر اول خود به فرنگستان متوجه شد كه ویلهم اول، امپراتور آلمان، یك زن بیشتر ندارد و ملكه اگوستا را به او معرفى كردند گفت: «عجب، امپراتور آلمان یك زن بیشتر ندارد و آن هم به این پیرى؟!»
در دوره ناصرى اندرون شاهى مركز تفنن و بازى و آرایشگرى زن‌‌ها بود و از هر جا بیشتر در آنجا بازار آن رواج داشت و جایى بود كه نمایشگاه مخصوص جواهرات گران‌‌قیمت و پارچه‌‌هاى نفیس و البسه زربفت محسوب مى‌‌شد.
در اندرونى ناصرالدین شاه اكثراً مهمانى برپا مى‌‌شد و زن‌‌هاى شاه از خانم‌‌هاى اقوام خود و زن‌‌هاى رجال دعوت مى‌‌كردند؛ ناصرالدین شاه هم به اندرون مى‌‌آمد، زن‌‌هاى خارج هم نباید از او رو بگیرند، البته میان آن‌‌ها دخترهایى بودند كه اگر پسند شاه مى‌‌افتادند با رضایت پدر و مادر ازدواج به عمل مى‌‌آمد.
«اندرون صاحبقرانیه یكى از بهترین اندرون‌‌هاى سلطنتى است و ظاهراً حرم شاه در این‌‌جا از سایر اندرون‌‌ها راحت‌‌تر و خوش‌‌ترند.» / همان مرجع، ص 165.
