بقعه امامزاده قاسم (ع) بر فراز بلندى مشرف به قریه ییلاقى كه به مناسبت بقعه مزبور به همین نام خوانده مى‌‌شود، در كنار دره نزهت‌‌انگیز و لطیفى به نام گلاب دره در دامان كوهستان شمیران قرار دارد.
امامزاده قاسم
قسمت قدیمى و اصلى بقعه برج هشت ضلعى آجرى است كه حرم امامزاده را تشكیل مى‌‌دهد و ضریح و صندوق تاریخى عتیقه در آن قرار دارد و گنبد و كاشى بر فراز آن بنیاد گردیده است. برج مزبور به احتمال قوى از آثار قرن هفتم هجرى بوده، هر ضلع داخل آن بالغ بر 2/25 متر مى‌‌باشد. طول تمام حرم از مشرق به مغرب یا از شمال به جنوب 5/32 متر است.
در زمان شاه طهماسب اول (930-984 ه.ق.) شهریار صفوى صندوقى بر روى مرقد نهاده و ظاهراً طهماسب اول به تكریم و عمران بقاع متبركه در تمام خاك ایران همت به خرج مى‌‌داده است. صندوق امامزاده قاسم به درازاى 1/93 متر و پهناى 1/24 متر و بلندى 1/17 متر در وسط ضریح چوبى عالى عهد قاجاریه قرار دارد. بر حاشیه بالاى اضلاع چهار سمت صندوق قسمتى از ابتداى سوره مباركه «یس« از آغاز سوره تا انتهاى آیه هفدهم، الاالبلاع المبین، به خط ثلث برجسته نوشته شده است و بر روى هر یك از اضلاع غربى و شرقى صندوق كه سمت بالاى سر و پایین پا باشد، نیز كتیبه‌‌هایى به خط نستعلیق به طور برجسته مرقوم مى‌‌باشد كه ذیلاً نقل مى‌‌گردد:
روى ضلع غربى (طرف بالاى سر) در هفت سطر: «هذا المرقد الشریف و المقبر المنیف صلواة الله على مشرف‌‌ها و هو سلطان المقربین و برهان المتقین سلالة الائمة المعصومین صلواةالله علیهم اجمعین قاسم بن الحسن بن امیرالمؤمنین و یعسوب‌‌الدّین و ابن عمّ رسول رب العالمین اسدالله الغالب على بن ابى طالب علیه‌‌السلام».
كلمات «الغالب» به بعد بر روى بدنه صندوق در بالاى لوحه كتیبه نوشته شده است. روى ضلع شرقى (سمت پایین پا) نام بانى و كاتب و سازنده صندوق و تاریخ آن در كتیبه هشت سطرى بدین قرار نوشته شده است: «هذا اللّه العلىّ الكبیر تمام شد، این مرقد منوّر معطر – به سعى مشكور و اهتمام موفور حضرت عالى جاه حكومت و رفعت، دستگاه كمال الدین، شادى بیك بن جناب مغفرت پناه شاه قلى بیك روشیخلو ذوالقدر، تحریراً فى شهر جمادى‌‌الاخر سنه ثلث ستین و تسع مائه كتبه اللّه وردى، تمام شد این مرقد به عمل قطب‌‌الدین بن و سیف بخار بن اسكندر معصوم لباسانى».
با ملاحظه كتیبه‌‌هاى فوق معلوم مى‌‌گردد كه در سال 963 ق. یعنى مقارن سى و سومین سال شهریارى شاه طهماسب اول صفوى صندوق مطهر امامزاده قاسم شمیران، وسط حرم قدیمى آن نصب شده است و بانى صندوق كمال الدین شادى بیك و استادان سازنده آن قطب الدین و سیف نجار پسران اسكندر معصوم لواسانى بوده‌‌اند.
ضریح چوبى با آلت بندى به سبك موسوم به جعفرى به درازى 2/76 متر و پهناى 1/83 متر و بلندى 1/80 متر در عهد قاجاریه و به احتمال نزدیك به یقین در دوران فتحعلى شاه تهیه شده در وسط حرم نصب شده است و دو صندوق عتیقه درون آن محفوظ مى‌‌باشد.
ساختمان اصلى بقعه را نیز در عهد فتحعلى شاه قاجار (1211-1250 ق.) توسعه داده، ایوان بزرگ فعلى را در طرف قبله رو به جنوب بنا كرده‌‌اند و ایوان كوچك عهد شاه طهماسب اول را به رواق تبدیل ساخته‌‌اند و گنبد و كاشى را برفراز برج هشت ضلعى قدیمى استوار نموده بقعه را به صورت كنونى درآورده‌‌اند. بیرون بقعه در گوشه جنوب غربى بناى قدیمى طاق نماها و رومى‌‌هاى عهد شاه طهماسب اول صفوى هنوز موجود و مشهود است و مى‌‌رساند كه بقعه هشت ضلعى قدیمى را در همان چهارصد و چند سال پیش از بیرون هم تعمیر و مرمت نموده، با احداث جرزها و طاق‌‌ها آن را مستحكم ساخته و به صورت چهار ضلعى در آورده‌‌اند و به شرحى كه قبلاً ذكر گردید، ایوانى از جانب مشرق بر آن افزوده شده است. قصیده‌‌اى را كه سیدالشعرا مجمر اصفهانى شاعر مشهور عهد خاقان مغفور درباره این تعمیر و ماده تاریخ آن سروده است به خط نستعلیق برجسته در حاشیه اطراف ایوان نگاشته‌‌اند كه نمونه‌‌هاى اغراق شاعرانه توأم با اطلاعات تاریخى مفید را در بر دارد. قصیده مجمر در ایوان امامزاده قاسم:
كجا این عدل در گیتى، كجا این نام در عالم
كنون این شاه‌‌و آن كسرى، كنون این خسرو و آن جم
چه دردى دین و دولت را به جسم از تیغ او دارد
چه زخمى ملك……
غرض چون یافت تعمیر از پى تاریخ آن مجمر
رقم زد «شد اساس بقعه قاسم زشه محكم [1224]»
در صفحه 107 كتاب روح و ریحان، سطر آخر نام قاسم بن حسن بن زید بن حسن (ع) كه از اولاد حسن امیر(؟) بوده است مذكور مى‌‌باشد، ولى اشاره‌‌اى نشده، كه قاسم بن حسن مزبور همین امامزاده قاسم مدفون در بقعه ذكر شده است یا نه؟
در صفحه 124 همان كتاب درباره امامزاده قاسم شمیران بحث شده و انتساب آن را كه محل سر حضرت قاسم (ع) یا مدفن قاسم ثانى باشد رد كرده است. اجمالاً در دنباله بحث راجع به نسب امامزاده قاسم در صفحه 125 كتاب مذكور نتیجه گرفته شده كه مدفن امامزاده واجب التعظیم است. ولى نسبت او را به طور اطمینان نمى‌‌توان تصریح نمود. / آثار تاریخى تهران، ص 231.
طرحى در سال 1275تا1277 ق. از امامزاده قاسم كشیده شده كه در كتاب مسافرت به ایران طرح آنالویى امیل دو هوسه آمده است.
پیش از این منطقه‌‌اى كه امامزاده قاسم در آن قرار دارد به درج علیا شهرت داشت.
سیر تحول بناى امامزاده: همان‌‌طوركه اشاره شد بناى اولیه بقعه هشت وجهى بود كه گنبد دو پوش بر فراز آن قرار داشت. بعد در قسمت شرق یك ایوان به بقعه افزوده شد و بعد دو ایوان كه یكى مدخل ورودى به رواق مى‌‌باشد و دیگرى در قسمت شمال همین ایوان به آن افزوده مى‌‌شود. در حوالى سال 1350 ش. ایوان سرتاسرى رو به قبله به آن اضافه شده است.
بناى اولیه مربوط به قرن هفتم هجرى مى‌‌باشد و شامل یك بقعه هشت وجهى كه ابعاد داخل آن 2/25 متر و طول تمام برج از بیرون از شمال به جنوب یا شرق به غرب 5/32 متر بوده است، گنبد و بنا فاقد هرگونه تزیینات بوده و در كنار قنات قدیمى ده قرار داشته و هم اكنون نیز قنات آبك از كنار آن مى‌‌گذرد و قبر نیز در یك سردابه قرار داشته است.
بناى ثانویه: در زمان شاه طهماسب صفوى 930-984 از شمال مدخلى با یك ایوان كوچك باز شده و همچنین یك ایوان در قسمت شرق به بنا اضافه مى‌‌شود، البته ایوان شمالى مدتى تبدیل به شبستان مى‌‌شود، كه تاریخ این تغییر مشخص نیست.
بناى سوم: در زمان فتحعلى شاه (1211تا1250) این مقبره تعمیر و مرمت مى‌‌شود. در این زمان است كه ایوان شرقى تبدیل به رواق شده و یك ایوان دیگر در قسمت شرق در جلوى این رواق ساخته مى‌‌شود و نیز سر ایوان در قسمت جنوب به كل مجموعه اضافه مى‌‌گردد.
در اطراف ایوان میانى یك قصیده به صورت كتیبه گچى وجود دارد كه زمان تعمیرات و ساخت بناهاى جدید را بیان مى‌‌كند. در این زمان داخل حرم را با كاشى هفت رنگ برجسته مى‌‌سازند و گنبد آن را نیز با كاشى هفت رنگ كاشى‌‌كارى مى‌‌كنند.
بناى چهارم: در حدود سال 1350 ایوان‌‌ها را با درب‌‌هاى آهنى مسدود مى‌‌كنند و ایوان جدید با ستون‌‌هاى فلزى و سقف تیرآهنى و چوبى در جلوى آن مى‌‌سازند. در قسمت شمال نیز چند اتاق به مجموعه اضافه مى‌‌كنند، عناصر تشكیل دهنده بنا:
1. صحن حرم.
2. رواق شرقى (عهد شاه طهماسب).
3. شبستان شمالى.
4. رواق شرقى (عهد فتحعلى شاه).
5. ایوان‌‌هاى جنوبى.
6. انبار لوازم.
7. مسكونى.
8. نمازخانه.
9. ایوان جدید.
در صفحات 542 و 544 جلد اول مرآت البلدان آمده: «چون حضرت خاقان خیال صعود به این كوه (كوه شمیران) فرمود دو روز پیش خیام با احتشام را به قلعه بردند و انواع لوازم از مأكولات و غیره آن‌‌جا حاضر كردند. در اوایل ذیقعده از قصر كاوس امامزاده قاسم انتهاض كرده در مدت چهار ساعت به قلعه رسیدند.»
در بدایع الانساب اشاره‌‌اى به تاریخ احداث بقعه شده كه مربوط به قرن چهارم است. البته موضوع قابل بررسى است:
«در سال 370 ق عضدالدوله دیلمى بر قبر امامزاده بقعه‌‌اى بنا كرد و در سال 963 كمال‌‌الدین سبكتكین سلجوقى ضریحى ساخته و بر قبر نهاده است.» / بدایع الانساب، ص 48.
برخى از روزهایى كه ناصرالدین شاه در امامزاده قاسم گذرانده است: یكشنبه 21 رمضان 1270 شاه از نیاوران به قصد زیارت امامزاده قاسم رفتند / چهارشنبه 26 محرم 1306 / جمعه 47 ذى الحجه 1307 / یكشنبه 7 ذى القعده 1309 / سه‌‌شنبه 22 ذى الحجه 1311 / جمعه 6 ذى الحجه 1312 ق. / روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، ص 1102.
مدفونین در جوار امامزاده قاسم:
1. قدیم‌‌تر از همه قبر ابراهیم بن عزیز الله نامى است كه در سنه یك هزار و یك از دنیا رفته است.
2. قبر دیگرى است كه شمعدان مسى سه شاخه روى قبر اوست و شبانه روز شمع بر آن مى‌‌سوزد.
3. قبر دیگرى در رواق دست راست هنگام ورود به حرم است كه سنگى از مرمر بالاى سر قبر بر دیوار منصوب است.
4. قبر محمدتقى قوش بیگى – صدراعظم سابق بخارا – متوفى در هفتم آذرماه 1327 خ. در صحن امامزاده است. وى پس از این‌‌كه بخارا به دست روس افتاد به ایران آمده بود.
5. حاج سید جواد مدنى دماوندى از علما و فقها است كه در سال 1364 ق. وفات كرده است.
البته تعداد زیادى از بزرگان علم و ادب معاصر نیز در محوطه امامزاده مدفون‌‌اند.
قصر مادر محمدشاه در امامزاده قاسم، مادر شاهنشاه كه چند ساعت قبل از مرگ، پسر را عیادت كرد به قصرى كه در امامزاده قاسم داشت مراجعت كرد، از این قضا موى بكند. / ناسخ التواریخ، ج 2، در تاریخ قاجاریه، ص 418.
قبه امامزاده قاسم را به امر ناصرالدین شه از نو عمارت و بنیان كردند. / همان مرجع، ج 3، از تاریخ قاجاریه، ص 107.
در این مدت (سال 1261 ق.) كه مرض وبا بالا گرفته بود، بر حسب فرمان محمدشاه، ظل‌‌السلطان در قریه امامزاده قاسم كه از قراى شمیران است سكونت داشت. / همان مرجع، ج 2، از تاریخ قاجاریه، ص 291.
حاج مخبرالسلطنه هدایت مى‌‌گوید: «آقاى مستوفى (میرزا حسن خان) سكته قلبى داشت. روز ششم شهریور (1311 ش.) در امامزاده قاسم میهمان سردار فاخر بودند بدون مقدمه از صندلى افتادند و داعیه حق را لبیك اجابت گفتند. / خاطرات و خطرات، ص 394.
باغ اللهیار صالح در امامزاده قاسم: باغچه‌‌اى به مساحت تقریبى 2800 متر مربع كه به باغ صالح معروف است، در امامزاده قاسم است. چهار دانگ این باغچه متعلق به خانم صفیه وزیرى (مسمى به مهین بانو) همسر مرحوم اللهیار صالح است و دو دانگ آن متعلق به آن مرحوم بود.
مدفون میرگوهر على‌‌شاه و تاج على‌‌شاه رشتى و بعضى از فقراى خاكسار و جلالیه در امامزاده قاسم است. / تاریخ عمومى تهران، صفحات 235 و 236.
قصر آغا باجى، دختر ابراهیم خان جوانشیر كه یكى از زنان فتحعلى شاه قاجار است در امامزاده قاسم است. / تاریخ عضدى، صص 13 و 14.
تاج‌‌الدوله طاووس خانم یكى از زنان فتحعلى شاه در ییلاق امامزاده قاسم به سبب ناخوشى وبا پسرش احمد میرزا را از دست داد. / همان مرجع، ص 8.
كنار راه امامزاده قاسم آرامگاه جمعى از بزرگان و هنرمندان است كه در عرف مردم به «سر قبر ظهیرالدوله« شناخته مى‌‌شود. ظاهراً نخست جسد على خان ظهیرالدوله در این‌‌جا به خاك سپرده شده است. / جغرافیاى تاریخى شمیران، صص 300 278 66 57 43 41 و 383.
دهكده امامزاده قاسم در قدیم به نام «دزج علیا« خوانده مى‌‌شد. مزرعه حسن آباد كه در سابق به صنیع‌‌الدوله تعلق داشت جزو امامزاده قاسم است. قبرستان ظهیرالدوله كه آرامگاه جمعى از رجال نامى است، در این اراضى واقع است.
علف چین و علف چرهاى دیه: سرچال كوچك، سرچال بزرگ، چالیزون، سیالیز، كُلَك چال (به ضم كاف و فتح لام) و گاهى آن را «كردچال« گویند، درزق نو (به فتح دال و زاء) یا «دزق نو، (به ضم دال و فتح زاء)»، گرزه دره (به ضم گاف و فتح زاء و تشدید راء و كسر آن(، چاشته خورون، پیاز چال، پهنه (به كسر پ وها و فتح نون)، هف برار (به فتح ها و كسر باء)، شیر پلا، فراخ لا، میرمین (به كسر راء)، چال او، یخچال.
قنات‌‌هاى امامزاده قاسم واقع در باغ‌‌ها و منازل زیر است: قصر ملك التجار، باغ حسن‌‌آباد، معتمدالسلطنه، باغ حاجى محمد مهدى، باغ كهنه، باغ اویسى، باغ شركاء، باغ انجیلى، باغ دكتر شكوه، باغ نخجوانى، منزل كربلایى على، منزل كربلایى رمضان‌‌على، منزل حاجى میرزا على محمد لاریجانى، منزل حاجى سید مرتضى لاریجانى، آبك. / همان منبع.
