افیون بلای فراگیر

فیون، بلای فراگیر

تاریخچه مختصری درباره تریاک

چکیده

انسان هزاران سال است گیاه خشخاش و اثر تخدیری آن را شناخته و به عنوان دارو و افیون به کار برده است. کشیدن تریاک توسط اسپانیایی ها که از بومیان امریکا آموخته بودند در گیتی رواج یافت. تجارت جهانی تریاک در سال 1775 در انحصار هلند و انگلیس بود، اما بعد از آن به انحصار انگلیس و شرکت هند شرقی در آمد. کشت خشخاش در ایران پیشینه طولانی داشت ولی در اوایل عصر ناصری توسط انگلیسی ها وارد مرحله جدیدی شد و با ترغیب آنان و ایجاد سود بیشتر اراضی کشت گندم و جو اندک اندک به خشخاش اختصاص یافت. به طوری که تجارت تریاک و صدور آن در ایران بسیار اوج گرفت. با گسترش تولید و صادرات تریاک در دهه دوم سلطنت ناصرالدین شاه اندک اندک تدخین تریاک از طریق خراسان توسط هندی ها در ایران رواج یافت. یعنی استفاده از وافور و مرحله بعد نگاری از این تاریخ وارد فرهنگ ایرانیان شد. به طوری که در اواخر قاجاریه بیشتر مردم به ویژه تهرانی ها به کشیدن تریاک اعتیاد داشتند که هدیه شوم انگلیسی ها در ایران است.

پیشینه تریاک در جهان

انسان از گذشته های دور برای تسکین و کاستن دردهای خود از گیاهانی استفاده کرده است.  دانشمندان معتقدند، بوته هایی که مواد تخدیر کننده داشته مهم ترین نقش را در این زمینه برای انسان بازی کرده است.

سومریان و سپس آشوریان کهن ترین اقوامی هستند که از افیون  سخن گفته اند و پزشکان آشوری در سده هفتم پیش از میلاد آن را به عنوان مسکن به کار برده اند .

مجارستان اولین کشور اروپایی است که با خشخاش آشنا شد. مردمش 1200 سال پیش از میلاد شیره آن را به کار می برده اند.

ساکنان هند نیز در شمار نخستین آشنایان گیاه مخدر کوکنارند. هنگامی که داریوش بزرگ آن کشور را گشود هندی ها افیون را می شناخته اند.

در آثار تاریخی مصر  نیز اشاراتی به افیون شده است.

هومر (homer ) شاعر حماسه سرای یونان باستان گل خشخاش را جزو گل های تزئینی باغ های روم در ششصد سال پیش از میلاد معرفی کرده است.

یونانیان زمان سقراط (Soughrat  )  به آثار طبی تریاک پی برده بودند.

پلین (Pline )   طبیعی دان نخستین سده میلادی مخدر مزبور را شناخته و شیره فشرده خشخاش را اپیون(Opion )  نامیده است / ارمغان شوم

بقراط و معاصرین او ذکر از تریاک نموده و پزشکان یونانی و رومی آن را به کار برده اند . ابوعلی سینا و رازی اولین پزشکانی هستند که افعال و خواص تریاک را به وجه کامل تعریف و تفسیر نموده واین دارو را وارد «تراپوتیک» نموده اند / لغتنامه دهخدا.

 پزشکان اروپایی قرون وسطی آن را به عنوان  دارو به کار برده اند و خوراکی آن را به نام تریاکا « theriaka » یا توریاکا « toriaka »   مصرف می نمودند.به عکس آن که شهرت دارد مردم چین در گذشته دور با افیون آشنایی نداشته وگویا مخدر مزبور هدیه ایست که از کشور هند به آنجا برده شده است. افیون این بلای شوم استثمار یکی از آلات و ابزار اروپاییان در راه نیل به اهداف سیاسی و اقتصادی شان بود و بذر افشانی آن در سده شانزدهم میلادی آغاز گردید.

ورود تریاک و گسترش آن در هر یک از کشورهای آسیایی با دخالت اروپاییان انجام شده است.

یک روز سر مور «john more» انگلیسی (1806-1761 ) تریاک را برای مردم قحطی زده هند مفید دانست وگفت با مختصری تریاک می توان بر گرسنگی چیره شد و کوین سی «Thomas Quincy » (نویسنده انگلیسی قرن نوزدهم که آثاری در ستایش تریاک دارد) را ترغیب کرد تا افیون را بستاید و آن را مائده آسمانی بخواند.

روز دیگر روفه « Ruffe » ( نویسنده فرانسوی) استعمال افیون را به مقدار متعادل سودمند شمرد و به دنبالش دکتر کورتری «  Dr. Thibon de Courtery »   رساله دکترای خود را در وصف تریاک آراست.

و بدین ترتیب  سیاست ویرانگرانه گسترش افیون در شرق آغاز شد و می توان  کمپانی هند شرقی « the east  India company » را پیشاهنگ این کاروان شوم دانست .

بایورش مغولان به چین تریاک خوری نیز که از عادات مغولان بود در چین هم اندک اندک رخنه کرد.

چینی ها معتقدند که کشیدن تریاک نخست وسیله هلندی ها «  the Netherlands»    در اواخر خاندان مینگ « Minge » در کشورشان رواج یافت. (1368 تا 1644 میلادی)

 تریاک کشی همانند توتون کشی نخست وسیله اسپانیایی های استعمارگر از بومیان امریکایی فرا گرفته شد. بعد هلندی ها تریاک را با توتون در آمیختند و مانند سیگار کشیدند و مغرضانه به مردم آموختند و برای پیش گیری از مالاریا که در کرانه های چین شیوع داشت سودمند شمردند.

سپس نوبت انگلیسی ها رسید که گام های فراتری برداشتند ومزورانه راه هلندی ها را دنبال کردند.

در سال 1775 میلادی سازمان انحصار تجارت خارجی تریاک هلند و انگلیس بنیاد شد و کارگردانی آن به شرکت هند شرقی سپرده شد و با کوششی که کمپانی مزبور نمود کشت خشخاش سراسر هند وچین را فرا گرفت وبدین ترتیب انگلستان بزرگترین تولید کننده افیون شد و می بایست محلی برای مصرف آن فراهم کرد که آن هم چین بود.

آنها به اعتراضات مکرر مردم چین توجه نداشتند حتی معدودی بشر دوستان واقعی اروپایی به ویژه گروه کویکرز «quakers »هم نتوانستند از گسترش فعالیت انگلستان در تولید و کشت تریاک جلوگیری کنند.روزی رسید که چینی بیچاره تریاکی را که اصلا نمی شناخت جزو نیازمندی زندگی اش گردید.

سرانجام در 1800 میلادی به موجب فرمانی ورود تریاک به چین و کشت آن ممنوع شد.اما انگلیسی ها با آلوده کردن ماموران به رشوه و… از راه قاچاق کار خودش را می کرد.

ارزش تریاکی که در سال 1821 به چین وارد شد نزدیک هفت میلیون دلار و در سال 1830 به یازده میلیون دلار رسید ودر سال 1832 از مرز پانزده میلیون دلار گذشت.

لین «Lin » نماینده تام الاختیار حکومت چین نامه ای به ملکه ویکتوریا «queen Victoria»  (ویکتوریا 64سال پادشاهی کرد.) نوشت وضمن  بر شمردن زیان تریاک برای ملت چین از او خواست تا از دولت انگلستان بخواهد از دسیسه کاری دست بر دارد وبا دولت چین همگام شده تریاک را ریشه کن کنند اما جواب ملکه منفی بود.

چین در آرزوی رهایی از چنگال مرگبار افیون مبارزه با قاچاق تریاک را آغاز کرد بنابراین دولت انگلستان که نمی خواست تجارتش را از دست بدهد در سال 1840 میلادی رسما به دولت چین اعلان جنگ نمود .جنگی نا برابر در حقیقت جنگ نبود کشتاری یک طرفه از مردم چین بود.

تریاک در ایران

تریاک، در لغت به معنی پادزهر آمده ،که معرب آن  تریاق و آن دوایی مرکب است، که چند ادویه را کوفته و بیخته در شهد آمیزند و…/ لغتنامه

این معنا از تریاک که حکم دارو دارد، در متون کهن و آثار بزرگان و نامداران فرهنگ ایران زمین، نظیر؛ فردوسی، سعدی، حافظ، سنایی و… مکرر به کار رفته است، ولی تریاکی  که آنرا تدخین کنند ،و به عنوان ماده خانمان سوزی که هرویین را از آن به دست آورند، برای ایرانیان شناخته شده نبود.  فردوسی می گوید کین زهر چیست

گو اینکه اسنادی وجود دارد، دال بر مصرف دم کرده پوست خشخاش در دوران صفویه که مردم، مانند چای مصرف مي‌کرده‌اند و شاه عباس در سال 1030 قمری نوشیدن آن را قدغن کرده است/ فرهنگ معین.

در سفرنامه «اولئاریوس» آمده، شاه عباس جانشین نداشت، مگر برادرش «سام میرزا» با این حال شاه عباس دستور داده بود، که همه روزه یک نخود تریاک به او دهند، که بخورد تا همیشه خمار و سست و بی حس باشد، و در نتیجه نتواند بزرگان دربار و سران سپاه را به خود علاقمند سازد.

این اخبار همگی حکایت از شناخت ایرانیان از تریاک به عنوان دارو دارد. و اگر برخي به عنوان ماده اعتيادآور هم به كار مي‌بردند، جنبه خوراكي آن بوده، نه كشيدن آن به وضع كنوني يعني در قرون اخير پاره‌اي از مردم به خوردن حبه‌اي ترياك عادت داشتند، ولي تدخين آن رايج نبوده است. حتی در اواخر قرن هجدهم میلادی مقدار کمی از آن از راه بوشهر صادر هم مي‌شده است، ولی تریاکی که امروز بنیاد بسیاری از زندگی‌ها را ویران كرده و مي ‌کند هدیه اهریمنی انگلیسی‌ هاست که پس از جنگ‌ تریاک با چین در میانه قرن نوزدهم میلادی به دامان ایرانیان انداختند. تجارت جهانی تریاک در هر دو زمینه تولید و فروش در دست انگلیس بود.

با ابتکار این کشور کشاورزان ایران به کاشت خشخاش و تولید تریاک روی آوردند.

کشاورز ایرانی در قطعه زمینی که گندم مي‌کاشت، تغییر رویه داد و به کاشت خشخاش دست زد، زیرا که با کشت خشخاش کشت، سه برابر سود عاید خود مي‌نمود، چون انگلیسی‌ها برای تشویق کشاورزان، تریاک را گران مي‌خریدند.

ایران در آن دوران گندم، ابریشم، شال، پارچه و… صادر مي‌کرد، ولی از این پس ایران کم کم همه زمینه های صادراتی را از دست داد و چون در بازار انگلیس و  جهان نیاز به تریاک بود و انگلیسی‌ها بخش اعظم تجارت بین المللی تریاک را در دست داشتند، سرزمین ایران را جولانگه این تجارت کردند. کنسول انگلیس در تهران در سال 1867 میلادی، پس از سالیان نه چندان دور فعالیت در این زمینه به کشورش گزارش داد، به نظر مي ‌رسد که تقاضا برای تریاک خوب است و انتظار مي‌رود که امسال سه برابر بیشتر از حد معمول به چین صادر شود. رشد تولید تریاک در آن دوران سرسام آور بود، به طوری که در سال 1859 میلادی 300 صندوق و در 1889 میلادی مقدار 1886 صندوق تریاک از ایران صادر شده است و این رشد در تولید سالیانه تریاک، در کشور معلول فعالیت‌های سیاسی- تجاری انگلیسی‌ها و تبلیغات ایشان و تشویق دهقانان در کاشت خشخاش بوده است.

تا این دوره در هیچ یک از متون تاریخی ايران، اشاره‌ای به کشیدن تریاک نشده است. حال آنکه از عادت قلیان در بیشتر منابع یاد شده است.به تعبیری دیگر تا اين زمان وافور و نگاري هنوز وارد فرهنگ ايران‌زمين نشده بود. تدخین تریاک در دهه دوم سلطنت ناصرالدین شاه میان ایرانی‌ها و مردم تهران رایج شد. مصرف‌‌ تریاک در تهران و شهرهای بزرگ در قهوه‌خانه‌ها مثل چای خوردن و قلیان کشیدن رواج پیدا کرد. به‌ویژه اینکه هیچ منع قانونی و فتوای تحریم شرعی و قبح اجتماعی برای استعمال‌‌ تریاک هم در کار نبود. همین عوامل کار را برای مصرف‌کنندگان این ماده افیونی آسان می‌کرد. خرید و فروش‌‌ تریاک در جاهایی آزاد بود و مأموران دولتی به قهوه‌داران با فشار حکم می‌کردند که حتماً منقل بگذارند و به مشتری‌ها‌‌ تریاک بدهند.

ناصرالدین شاه در «سفرنامه عراق عجم» در اشاره به تغییر رویه کشاورزان در کشت تریاک مي‌نویسد:

«سوار کالسکه شده، راندیم، عرض راه همه جا از دو طرف بوستان و زراعت تریاک بود»

در وقایع اتفاقیه و تاریخ منتظم ناصری اشاره شده است:

«در سال 1267 قمری، تازه تریاک کاری در اطراف تهران به مرحله آزمایش درآمد، که حاصل آن را بسنجند…»

همچنین در گزارشی که میلر انگلیسی درباره توسعه کشاورزی در جنوب ایران مي‌دهد، کشت تنباکو و تریاک را برای صدور به سوریه و استامبول و… پیشنهاد مي‌کند.

پس از گذشت 10 سال از این تاریخ، یعنی از حدود سال 1277 قمری، به بعد است، که در آثار مولفان اروپایی به عادت ترياك كشيدن ایرانیان اشاره شده است. بنابراين ورود وافور به جامعه ايراني بايد در اين سال‌ها اتفاق افتاده باشد. و نگاري(وسیله ایست برای کشیدن شیره که کسی را یرای کمک نیاز دارد) هم در اين سال‌ها ولي در مرحله دوم وارد جامعه مصرف كنندگان ترياك در ايران شده است.

ظرف ده سال از 1267 تا 1277 ناگهان بخش اعظم اراضی به گندم کاری توسط دهقانان به کشت خشخاش اختصاص یافت و همین تغییر الگو در کشت، و البته دیگر خیانت‌هایی از این دست، منجر به قحطی‌های مکرر نان در ایران شد.

دکتر پولاک، پزشک ناصرالدین شاه نوشته است:

 تریاک ماهان بسیار قوی است. جنس نامرغوب از شاهزاده عبدالعظیم و کاشان و قم به دست مي‌آید. مصرف آن عمومیت دارد، و مانند حشیش سرشگستگی ندارد، و قبول عامه یافته است. تقریبا هر ایرانی که بتواند از عهده خرج آن برآید، حداقل روزی یک بار حب تریاک مي‌خورد، و در ساحل خزر مصرف دو برابر مناطق دیگر است.

پس از این شیوع استعمال تریاک در میان مردم خرد و کلان شیوع یافت. در تهران و شهرهای بزرگ در قهوه خانه‌ها، مانند چای خوردن و قلیان کشیدن، استعمال تریاک شایع بود و در این راه نه مانع قانونی وجود داشت، نه فتوای تحریم شرعی و نه قبح اجتماعی.

فریدون آدمیت می ‌نویسد:

می‌ دانیم که کشت خشخاش از قرون پیش در ایران وجود داشت و در عهد صفویان محلولی از شراب و کوکنار می ‌نوشیدند، اما نه خشخاش‌ کاری زیاد بود و نه نوشیدن آن محلول متداول مردم. تا نیمه سده‌ی گذشته نیز کشت خشخاش رواجی نداشت و در نوشته‌های مؤلفان خارجی که در این زمان به ایران آمده‌اند، هیچ اشاره‌ای به تریاک کشیدن نیافتیم. و حال آن‌که از عادت غلیان کشیدن و کشت تنباکو اغلب سخن گفته‌اند. اما در این سال‌هاست که می‌بینیم به کشت تریاک توجهی شده است. مثلاً در 1267 تریاک ‌کاری در اطراف تهران به مرحله آزمایش درآمد که حاصل آن را بسنجند. نتیجه‌ای که می‌گیریم این است که مقدمه بسط تریاک‌کاری در این زمان آغاز گردید. و باید دانسته شود که پس از ده سال یعنی از حدود سال 1277 به بعد است که در آثار مؤلفان اروپایی به عادت تریاک کشیدن [ایرانیان] اشاره گردیده؛ تا این‌که دامنه آن گسترده شد و اغلب ولایات ایران را فرا گرفت. ظاهراً از 1287/1870 تریاک ایران به‌عنوان ماده صادرات بین‌المللی درآمد و کشاورزان رفته‌رفته قسمتی از اراضی گندم‌خیز را به کشت خشخاش تخصیص دادند/ فریدون آدمیت. امیرکبیر و ایران. تهران: خوارزمی، چاپ پنجم، 1355، ص399-400.

آدمیت تریاک‌ کاری سال 1267 را ناچیز می ‌شمرد و آن را تنها «مقدمه بسط تریاک‌ کاری» و «آزمایشی» می‌خواند، ولی همو چند صفحه بعد گفته پیشین را فراموش می‌کند و روشن می‌سازد که ابعاد مسئله وسیع‌تر از این بوده و در این سال کشت تریاک نه «آزمایشی» بلکه جنبه «صادراتی» داشته است:

در بخش پیش دانستیم که با افزوده شدن خشخاش‌کاری، تریاک ایران در 1267 به‌صورت صادراتی درآمد. حکومت هندوستان از ورود آن جلوگیری کرد و این برهان را آورد که: صدور تریاک به هند ممنوع است، و پیش از آن نیز تریاک ایران به بازار آن‌جا صادر نگشته. امیر در گفت‌وگوی با شیل منع ورود محصول ایران را به کلی ناموجّه شمرد و رفع آن را خواست. بازرگانان ایرانی هم شکایت کردند که دولت هند نه تنها اجازه ورود تریاک را نمی‌دهد، بلکه مانع آن است که به بندر بمبئی برسد و از آن‌جا به چین صادر گردد/ همان، ص408.

خلاصه این‌که، شیل به سود گشایش باب صادرات تریاک ایران به بمبئی و از آن‌جا به چین به مکاتبه با حکومت هند و لرد پالمرستون ـ وزیر خارجه وقت در دولت حزب ویگ (لیبرال) ـ پرداخت و چنین وانمود کرد که اگر این منع برداشته نشود امیرکبیر به عمل متقابل دست خواهد زد و مانع ورود «متاع انگلیسی و هندی» به ایران خواهد شد. «پس ناگزیر این منع برداشته شد./ همان، ص408-409.

عوامل متعددی در ایران وسیله تجارت تریاک انگلیسی ها را تسهیل می کردند. در این میان نقش کمپانی ساسون(دیوید ساسون خزانه دار بغداد بین سالهای ۱۸۷۱ تا ۱۸۲۹ میلادی بود. او بعد از مهاجرت یهودیان بغدادی به هند رهبر جامعه یهودی در بمبیئ شد. او مهم ترین تاجر کتان و تریاک بود. ) مستقر در بمبئی و میرزا حسین‌خان مشیرالدوله (سپهسالار)  و چند تاجر دیگر بسیار چشم گیر است.

مهدی بامداد می‌نویسد که میرزا حسین‌خان در سال‌های 1266ق./1849م. ـ 1269ق./1852م. کارپرداز اول (سرکنسول) ایران در بمبئی بود. او در یکی از گزارش‌های خود منافع زیاد کشت خشخاش در ایران را از نظر صادرات گوشزد نمود و دولت هم بنابراین گزارش کشت خشخاش را ترویج نمود و ابتدا در سال 1267 ق. بنای تریاک‌کاری در اطراف تهران گذاشته شد./ مهدی بامداد. شرح حال رجال ایران. ج1، تهران: کتابفروشی زوار، 1347، ص411.

آقا محمدمهدی ارباب اصفهانی، به تأسیس نخستین کمپانی‌های ملی در ایران دست زد. از نخستین کمپانی‌هایی که در ایران برپا شد برای صدور تریاک به اروپا و چین بود. مقرر گردید «آقا محمدمهدی ارباب اصفهانی، جمعیتی از کبار تجار به سمت کمپانی تشکیل دهد تا ملاحظه لازمه این متاع در تحت مراقبت آن اجماع قرار گیرد.» محصول تریاک ایران ترقی کرده بود. شیندلر در مقاله‌ای که در روزنامه نوشت محصول کل تریاک ایران را در 1293 [1876م.] به میزان 2060 صندوق ثبت کرده است و از این مقدار 1419 صندوق به چین صادر شد و 583 صندوق به انگلستان. و در انگلستان تریاک را «به جهت کشیدن مرفین شیره تریاک می‌خرند.» در این زمان بازرگانان بوشهر هم کمپانی دیگری برای تجارت داخلی و با اروپا ایجاد کردند. بانی آن حاجی محمدمهدی ملک‌التجار بوشهر بود./ آدمیت. اندیشه ترقی…، ص325.

در دوران صدارت سپهسالار، نه تنها کشت تریاک «ترقی» بسیار کرد، بلکه، به تصریح آدمیت، اعتیاد نیز به‌عنوان یک پدیده‌ی شایع برای نخستین‌بار چنان رواجی یافت که شرح فضیحت آن به سفرنامه‌های خارجیان کشید./ آدمیت. امیرکبیر و ایران، ص400.

کنسول انگلیس در بوشهر در گزارش خود شرح می‌دهد که در نخستین سال‌های صدارت سپهسالار تریاک‌کاری چنان توسعه‌ای یافت که به بروز قحطی انجامید:

چند سال قبل سود حاصله از تریاک توجه ایرانیان را جلب کرد و تقریباً تمام اراضی موجود و مناسب در یزد، اصفهان و جاهای دیگر به کشت خشخاش اختصاص یافت و کشت غلات و سایر محصولات پشت گوش انداخته شد… [این مسئله] با خشکسالی و سایر عوامل تلفیق شد و منجر به قحطی سال 1871 ـ 1872 گردید./ چارلز عیسوی. تاریخ اقتصادی ایران (عصر قاجار، 1332-1215 هـ.ق.). ترجمه یعقوب آژند. تهران: گستره، 1362، ص367.

احمد اشرف می نویسد:

شرکت دیوید ساسون که به تجارت خارجی و واردات و صادرات میان بریتانیا و ایران و به‌خصوص صادرات تریاک اشتغال داشت و در شهرهای بوشهر و اصفهان دارای نمایندگان تجارتی بود./ احمد اشرف. موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران – دوره قاجاریه. تهران: زمینه، 1359، ص54.

حاجی میرزامحمود کازرونی تاجر شیراز و حاجی آقا محمد صدر ملک‌التجار اصفهانی تاجر اصفهان شریک و عامل شرکت دیوید ساسون بودند./ همان، ص55.

چارلز عیسوی به اهمیت تریاک صادراتی ایران در اقتصاد دنیای آن روز اشاره دارد. وی آمار رشد تولید و صادرات تریاک را چنین آورده است.

1267ق./1850م.: گزارش میرزا حسین‌خان مشیرالدوله (سپهسالار) از بمبئی و ترغیب حکومت قاجار به تریاک‌کاری و آغاز این کشت و صدور آن.

1276ق./1859م.: تولید تریاک 300 جعبه و هر جعبه به وزن 195 پوند بود.

1277ق./1860م.: آغاز ثبت اعتیاد ایرانیان به تریاک در سفرنامه‌های خارجیان.

1278ق./1861م.: صادرات تریاک ایران بالغ بر 1000 جعبه بود.

1284ق./1867م.: طبق گزارش کنسول انگلیس در تهران حدود 10000 من شاهی معادل 130000 پوند تریاک ایران به چین صادر شد.

1286ق./1869م.: طبق گزارش جانشین کنسول فوق، مقدار تریاک ایران 540000 پوند و مقدار صدور آن 250000 پوند بود.

1288ق./1871م.: آغاز صدارت میرزاحسین‌خان مشیرالدوله (سپهسالار).

صادرات تریاک ایران از طریق خلیج‌فارس هفت برابر شد و از 870 جعبه در سال قبل به 7700 جعبه به ارزش 847000 روپیه رسید.

در اولین سال زراعی پس از صدارت سپهسالار توسعه کشت تریاک سبب رکود کشت غلات و سایر محصولات و بروز قحطی شد.

1297ق./1880م.: پایان صدارت سپهسالار.

در این زمان کل محصول تریاک ایران 8000 جعبه بود که حدود 7700 جعبه صادر می‌شد. تریاک ایران در هنگ کنگ جعبه‌ای 450 الی 520 دلار به فروش می‌رسید. یک جعبه تا 539 دلار نیز فروش رفته است./ چارلز عیسوی. همان، ص366-371.

جعفر شهری می گوید: استعمال تریاک نه تنها ایراد و اشکالی نداشت، بلکه به قهوه خانه داران (توسط مأموران دولت ايران) با فشار حکم مي‌شد، که حتما باید منقل گذارده، تریاک بدهند. وضوح زشتي و پليدي عمل انگليسي‌ها و زشت‌تر از آن همكاري دولت ايران با ايشان باور ناكردني است.

تریاک، مفت در اختیار قهوه چی گذارده مي‌ شد، و سوخته آنرا مطالبه مي ‌کردند، که ماموران انحصار تریاک آمده، سوخته را از داخل حقه مي‌تراشیدند، و صورت جلسه کرده و به قهوه چی بابت آن پول مي‌دادند. حقه وافور پلمپ مي ‌شد، تا کسی نتواند، سوخته تریاک را ببرد، یعنی این طور وانمود مي ‌شد، که سوخته، بسیار ارزشمند است، تا قهوه چی و مردم تشویق به مصرف بیشتر تریاک و تولید سوخته افزون تر شوند.

در اواخر قاجار خرید و فروش تریاک به هر مقدار آزاد بود، و در خانه یا محل کار مردم به وفور یافت مي‌شد، و برای کسانی که جا و مکان مناسب نداشتند، هم قهوه خانه‌ها و شیره کش خانه‌ها امکان کشیدن تریاک و شیره را برایشان فراهم مي ‌کردند.

در دوره مشروطه برای تامین بودجه نظمیه (به ریاست یپرم ارمنی) به طور غیر قانونی، یپرم در شعبان 1327 قمری اقدام به وضع مالیات بر مشروبات الکلی و تریاک نمود.

در تهران خیابان چراغ گاز، قهوه خانه عرش، مرکز تجمع شیره ای‌ها و تریاکی‌ها بود، و به طور شبانه روزی از ایشان پذیرایی مي‌کرد، و به سبب اینکه قهوه‌خانه مزبور در طبقه دوم بود، معتادان به آن عرش مي‌گفتند. قیمت دو تا چایی 3 شاهی و قیمت سه مثقال تریاک و یک غلیان 7 شاهی بود.

این وضع ادامه داشت، تا اینکه سید ضیا پس از کودتا 1299 خورشیدی دستور داد، کشیدن تریاک و شیره و چرس و بنگ ممنوع است، و نیز منقل و وافور را از قهوه خانه‌ها جمع آوری کردند.

و برای دوره معالجه معتادان در هر محله، خانه‌هایی اختصاص یافت ،که معتادان بدان جا مراجعه و تریاک مي‌کشیدند، که آن خانه‌ها به «دارالشفا» شهرت یافت، لیکن متاسفانه این طرح دیری نپایید و از میان رفت.

سون هدین سوئدی، در اواخر قاجاریه در سخن از مصرف تریاک، تهرانیان را این گونه توصیف مي‌ کند:

«خلاصه تهران شهری است که در آن مشرق زمین تنبل و بی تفاوت به خواب مي ‌رود و تحت تاثیر داروی بی هوشی غرب چرت مي‌ زند.»