اعزام محصل به فرنگ براى فراگرفتن علوم و فنون جدید در دوره قاجاریه، به زمان فتحعلى شاه و امپراتورى ناپلئون بر مى‌‌گردد، كه بر اثر شكست‌‌هاى مكرر ایران از روسیه ابعاد تازه‌‌اى به خود گرفت. البته در دوران صفویه هم با باز شدن پاى اروپاییان به دربار ایران چنین عملى سابقه دارد.
عباس‌‌میرزا نایب‌‌السلطنه فتحعلى شاه، كه از مشاورت و صدارت قائم مقام اول برخوردار بود، اولین بار در سال 1230 ق. / 1189 خ. چهار نفر از جوانان ایرانى را به اروپا اعزام كرد و چهار سال بعد پنج نفر دیگر را اعزام نمود. میرزاجعفر كه بعداً مشیرالدوله لقب یافت و میرزاصالح، ناشر نخستین روزنامه ایران، جزو این دسته بودند. در بازگشت پنج نفر محصل اعزامى به انگلستان در صفر 1235 ق. در سال 1226 ق. / 1811 م. سر هارفورد جونز متقبل شد كه دو نفر از جوانان ایرانى را با خود به لندن ببرد تا در انگلستان به تحصیل علم و هنر جدید بپردازند. این دو جوان ظاهراً در ماه رمضان یا شوال 1226 ق. (سپتامبر یا اكتبر 1811 م.) به لندن رسیدند. آن‌‌كه بزرگ‌‌تر بود «كاظم» نام داشت و پسر نقاش‌‌باشى عباس‌‌میرزا و دیگرى «حاجى بابا» افشار پسر یكى از صاحب‌‌منصبان عباس‌‌میرزا بود. / مجله یادگار، ش 5، ص 3؛ مجله یغما، ش 5، ص 183 !رجوع کنید به محصل.
اسامى دسته دوم اعزامى از این قرار است:
1. میرزا صالح شیرازى پسر حاجى باقرخان كازرونى.
2. میرزا سید جعفر پسر میرزا تقى، وزیر تبریز.
3. میرزا محمدجعفر.
4. میرزا رضا، سلطان توپخانه.
5. استاد محمدعلى چخماق‌‌ساز.
/ مجله یادگار، ش 5، ص 40.
در سال 1222 خ. به موجب دست‌‌خط محمدشاه، پنج نفر محصل ایرانى به پاریس رفتند و مدتى بعد گروه دیگرى به فرانسه اعزام شدند. به تدریج بعضى از مردم متمول فرزندان خویش را با هزینه شخصى به اروپا، به ویژه فرانسه اعزام مى‌‌كردند. در سال 1254 خ. تعداد سى دانشجو به اروپا اعزام شدند. پانزده نفر براى معلمى؛ هشت نفر علوم نظامى؛ دو نفر مهندسى راه و ساختمان؛ پنج نفر براى مدرسه حِرَف و صنایع و شیمى و فلاحت. امیر كبیر نیز تعدادى محصل به فرنگستان اعزام كرد كه پس از اتمام تحصیل به كشور برگشتند. / صدرالتواریخ، ص 213.
اعزام دانشجو
در سال 1307 خ. قانونى در مجلس شوراى ملى تصویب شد كه دولت مكلف است همه ساله عده‌‌اى محصل براى یادگیرى رشته‌‌هایى كه دولت تعیین مى‌‌كند با آزمون انتخاب كند تا به خارج از كشور اعزام شوند. با بازگشت محصلان اعزامى به خارج، فرهنگ غربى كه دلخواه بعضى از مردم نبود، وارد كشور شد و فرنگ رفته‌‌ها باعث پیدایى فرهنگ تازه‌‌اى شدند. حكایت جالبى در این ارتباط از دوره ناصرى نقل مى‌‌كنند:
«صحاف‌‌باشى از محصلین دارالفنون كه در فن صحافى آشنا شده بود، در بازگشت خیلى از كلمات فارسى را با لهجه فرانسوى به كار مى‌‌برد. روزى در حیاط دارالفنون با دیگر محصلین صحبت مى‌‌كرد حوض را «اوز» تلفظ كرد. على‌‌قلى‌‌میرزا اعتضادالسلطنه وزیر علوم آن‌‌جا بود. گفت او را ببندید به فلك آن‌‌قدر او را بزنید كه زیر فلك حوض را درست تلفظ كند و پس از اصلاح تلفظ وى را رها كردند.»
