واژه اسكناس به وسیله روس‌‌ها به ایران رسیده است. در زبان روسى بدان اسیگوناس[1] گویند و آن از كلمه لاتینى اسیگنو[2] مأخوذ است.
اسکناس بانک شاهنشاهی انگلیسی- تهران
واژه اسكناس اول بار در زمان فتحعلى شاه وارد زبان پارسى شد و بعد در زمان ناصرالدین شاه براى اولین بار «جولیوس سزار رویتر» در سال 1267 ق. براى بانك شاهنشاهى ایران (كه انگلیسى بود) امتیاز چاپ اسكناس را از شاه دریافت كرد.
در قرن هفتم هجرى نخستین پول كاغذى ایران به نام چاو به گردش درآمد و بزودى از میان رفت. / تاریخ سكه دوره قاجاریه، ص 26.
كرزن فرمانرواى انگلیسى هندوستان در این‌‌باره مى‌‌گوید: «مدت‌‌ها صرف انتخاب نقش زیبایى شد تا این‌‌كه در سال 1890 م. اسكناس‌‌هاى جدید بانك با یك سر لوحه انگلیسى با چهره شاه، در طرف دیگر با نوشتن ارزش اسكناس از یك تا هزار تومان منتشر گردید.»
از آن‌‌جا كه پیش از اسكناس، مردم پول و سرمایه خود را در قالب سكه‌‌هاى طلا، نقره، مس و غیره مى‌‌دیدند، لذا در بیان سختى تغییر در باورشان به اسكناس «كاغذ پاره« مى‌‌گفتند. بنابر توافق 30 مه 1930 م. حق انتشار اسكناس به بانك دولتى ملى ایران منتقل شد. بانك ملى در سال 1311 خ. اولین اسكناس جدید را چاپ كرد. براى كسب آگاهى بیشتر به كتاب تاریخ سكه به قلم مؤلف مراجعه كنید. / تاریخچه اسكناس در ایران، بانك مركزى.
اسکناس (پول کاغذی)، «آسی گونوس» (assigunos) که مشتقی از کلمة فرانسوی پول کاغذی «آسی نیا» (assignat) است که در زمان انقلاب کبیر فرانسه چاپ شد و ارزش آن نیز در رابطه با دارایی های ملی تعیین شده بود .
اولین پول کاغذی ایران
در متن فارسی امتیاز رویتر (Reuter) کلمة اسکناس با استفاده از معادل فارسی بلیط ( در فرانسه بیه، بلیط و اسکناس) ترجمه شده بود که معادل لغت تیکت در زبان انگلیسی می باشد . ولی لفظ اسکناس قبلا در قاموس فارسی وارد شده بود و کلمة بلیط نتوانست جانشین مناسبی برای آن باشد.از طرفی در برخی نقاط کشور چون یزد و شیراز اصطلاح نوت (معادل انگلیسی Note) نیز رواج داشت.(افشار ص 171)
اسکناس شاهی ناصرالدین شاه
مدت ها پیش از سده نوزدهم در ایران گونه هایی از پول کاغذی مرسوم بوده است که سابقه آن به دورة ایلخانیان (g.v)cav «چاو» میرسد. در اواسط سدة نوزدهم نوعی گواهی بدهی شخصی موسوم به بیجک به صورت گسترده ای بین تجار رایج شد ( جهانشاهی صفحه 21 ) که در عمل نقش حواله بانکی را ایفا می کرد. بیجک در واقع ابزاری پولی بود که برای مبلغی معین و عندالمطالبه امضاء و گواهی می شد و توسط صرافخانه های معتبر مانند توماجیان، جهانیان، اتحادیه و بعضی دیگر صادر می شد. این بیجک ها مدت ها بعد از پیدایش اسکناس نیز رایج و در گردش بود .
روند نشر اسکناس بدین ترتیب است.
بانک شاهی یا بانک شاهنشاهی ایران : در سال 1267 ش.یک بانک انگلیسی به نام بانک شرقی جدید((New Oriental Bank در تهران، تبریز، مشهد، اصفهان، شیراز و رشت اقدام به گشایش شعبه کرد.
در بهار سال 1268 ش جولیوس دو رویتر امتیاز تأسیس بانک شاهی ایران را همراه با انحصار چاپ اسکناس بدست آورد/جونز، ص35
اولین سری اسکناس های صادره توسط بانک شاهی ایران توسط موسسه برادبری ویلکینسون،(Bradbury Wilkinson Co.) در سال 1270 ش چاپ شد.
روی قطعات یک تا پنج تومانی امضای رییس بانک چاپی بود ولی قطعات 10 تومانی و بیشتردر هنگام صدور، امضاء و به مشتری داده می شد. / ابتهاج ص 19.
اسکناس رضاشاه
پذیرش اولین اسکناس های صادره توسط بانک شاهی , به کندی صورت می گرفت / جونز ص144.
از آنجایی که سری های اولیه اسکناس ها علامت و مشخصه ای نداشتند در سال 1292 ش. در مشهد مردی به نام میرزا آقا خان اسکناسی، به طوری ماهرانه اسکناسی دو تومانی را جعل کرد ولی به اشتباه به جای قید علامت «قابل پرداخت در مشهد فقط» از عبارت «قابل پرداخت فقط در مشهد» استفاده شده بود که همین اشتباه باعث پیگیری و دستگیری وی شد.
اسکناس رضاشاه
سری دوم اسکناس ها در سال 1304 با علامت ایمنی شیر و خورشید با شمشیر روی قطعات 1 ، 2 ، 5 ، 10، 20 ، 50 و 100 تومانی توسط «واترلو و پسر با مسئولیت محدود» و بقیه توسط موسسه برادبری ویلکینسون چاپ شد .
در سال 1310 بانک ملی تازه تأسیس، انحصار صدور اسکناس را پس از انجام مذاکرات و پرداخت 200000 پوند به بانک شاهی در اختیار خود گرفت / جهانشاهی ص 94 .
اسکناس صدتومانی
اولین سری اسکناسهای بانک ملی در اردیبهشت 1312 ش. با تصویری از رضا شاه با لباس نظامی و امضای دکتر لیندن بلوت آلمانی مدیر کل بانک در قطعات 5 ،10 ،20 ،100 و500 ریالی صادر شد.
سه سال بعد دومین سری از اسکناس های بانک ملی چاپ شد . روی اسکناس های جدید تصویر رضا شاه کمی بزرگتر شد و قطعه 1000 ریالی نیز اضافه گردید.
هر دو سری اسکناس های بانک ملی توسط «شرکت اسکناس آمریکایی» (American Bank Notes Co.) به میزان 895 میلیون ریال چاپ و انتشار یافت / آذین فر 1371 صص 15-114 .
در سالهای 1315 و 1317 ش. دو سری جدید دیگر اسکناس به چاپ رسید که روی آن تصویر بدون کلاه رضا شاه دیده می شد .
اولین سری اسکناس با تصویر محمد رضا شاه و امضای ابوالحسن ابتهاج مدیر کل بانک مرکزی و محمد علی بامداد بازرس دولت در دو نوبت و با ارقام 5 ، 10 ، 20 ، 100 ریالی در سال 1323و50 ،100 ، 500 و 1000 ریالی در سال 1325 به چاپ رسید .
روز هفتم خرداد 1339 بانک مرکزی ایران با اختیارات کامل در زمینه سیاست های پولی تأسیس شد. اولین سری اسکناس های بانک مرکزی در دو قطعه 10 و 20 ریالی با امضای وزیر دارایی (عبدالباقی شعاعی) و اولین رییس کل بانک مرکزی (ابراهیم کاشانی) در سال 1340 به چاپ رسید.
اسکناس های بانک مرکزی غالبا توسط موسسه «توماس دولارو» در انگلستان چاپ شده است .
در سال 1358 بعد از انقلاب، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در سال 1358 اولین سری اسکناس جدید را به چاپ رساند .
اسکناس ناصرالدین شاه
روی این اسکناسها از طرحی برای پوشاندن تصویر شاه استفاده شده بود و به عنوان علامت مشخصه ابتدا از علامت شیر و خورشید و پس از اعتراض مقامات انقلابی از نقش 12 ستاره به عنوان علامت موقت جمهوری اسلامی استفاده شد / آذین فر 1992 صص 138 -29.
سری بعدی اسکناس های بانک مرکزی در سال 1359 با امضای علی اردلان وزیر اقتصاد و دارایی و محمد علی مولوی رییس کل بانک چاپ و منتشر گردید. در این سری به جای تصویر شاه از نمای مرقد حضرت امام رضا استفاده شده و همان علامت موقت در طرح اسکناس ها نیز به کار گرفته شد. / خرمبخش، ص120.
اسکناس محمدرضا پهلوی
در سال 1360 اولین سری اسکناس ها با علامت رسمی جمهوری اسلامی ایران به عنوان علامت مشخصه منتشر شد. این علامت در سال 1367 با تصویری از شهیدمحمد حسین فهمیده جایگزین گردید.
در سال 1372 برای اولین بار تمثال رهبر انقلاب روی اسکناس های 10000ریالی ظاهر شد.
منابع :
1. بانک . دکتر عبدالحمید زنگنه تهران 1318
2. تاریخ ایران باستان حسن پیرنیا (مشیرالدوله)، مطبوعات 1311.
3. مجله ره آورد، مروری بر یکصد سال تاریخ پول در ایران، ش. 28
4. خاطرات ابوالحسن ابتهاج، انگلستان 1996.
5. مجله یادگار، سابقه نشر اسکناس در ممالک شرقی، عباس اقبال آشتیانی، 1327
6. تاریخ سی سال بانک ملی ایران، دکتر جهانشاهی تهران 1337
7. ایرانشهر (2 جلد)، پول و بانکداری، کمسیون ملی یونسکو تهران 1347
8. مجله کانون بانکی(ضمیمه)، بانک ملی ایران و نقش آن در نظام بانکی کشور، یوسف خوش کیش،ش. 45 سال 1354.
9. The history of the British Banks of Middle East “ Banking and Empire In Iran” . G.Jones – Cambridge 1980
10. The history of Persia – J .Malkolm – London
