زمان درازی است كه ایرانیان شفته آهكی (ملات آهك و خاك)، ساروج (ملات آهك و خاكستر) و ملات آهك آبی را می‌‌شناسند و با آن‌ها ساختمان می‌‌سازند. پس از جنگ جهانی دوم در كشورهای صنعتی هم برای پایدار كردن زمین، به ویژه برای پی سازی راه، شفته آهكی مصرف می‌‌شود. شفته آهكی را برای پی سازی و آب بندی كردن مصرف می‌‌كنند به ویژه در جایی كه خاك، خاك نباتی هم داشته باشد. خاطر نشان می‌‌شود كه معدن آهك در همه نقاط كوهستانی قصران و آبادی‌‌های گستره تهران به فراوانی وجود دارد.
تاریخچه پیدایش آهك: آهك فرآورده‌ای است كه پیش از پیدایش تاریخ، برای بشر شناخته شده بود. گفته می‌‌شود انسان‌هایی كه با چادرنشینی روزگار می‌‌گذرانیده‌اند، برای پختن غذا زمین را حفر می‌‌كردند و اجاق می‌‌ساختند. مسلماً در این حالت سنگ‌های آهكی بر اثر حرارت پخته شده، از سنگ به آهك نشكفته تبدیل می‌‌شده است. پس از كوچ كردن افراد بر اثر بارندگی آهك‌های پخته شده به صورت شكفته در آمده و بر اثر شسته شدن آن‌ها به وسیله باران و پر شدن اجاق‌ها از خاك و شن اطراف، آهك تركیبی سخت به دست آمده است. چادرنشینان پس از بازگشت به محل سابق و جستجو برای زندگی در مكان‌های قبلی متوجه این پدیده شده‌اند. از آن‌جا كه انسان همواره جستجوگر بوده، به این دگرگونی و پخته شدن سنگ آهك پی برده است. پس از تكامل زندگی، برای ساختن سرپناه و بالاخره خانه‌های مسكونی از این ملات به عنوان ماده چسبنده و مقاوم به ویژه در برابر رطوبت استفاده فراوان شد.
در كاوش‌های باستان شناسی انجام شده در نوشیجان از توابع همدان كه متعلق به هزاره سوم قبل از میلاد می‌‌باشد، در قسمت‌هایی از دژ مكشوفه كاربرد ملات آهكی دیده شده است.
آهك انواع دیگری نیز دارد كه یكی از آن‌ها آهك مرجانی است كه از رسوبات جانوران دریایی و از جابه‌جا شدن دریا به دست می‌‌آید. از این ملات در بناهای باستانی و در كنار دریا و سكوها و بالاخره فانوس‌های دریایی نیز استفاده شده است. كاربرد این ملات را می‌‌توان در قطعات سنگی به كار رفته در بناهای باستانی بندر سیراف، بندر گناوه و بندر بوشهر كه برخی از آن‌ها از آثار دوران ساسانی است، جستجو كرد.
گفته می‌‌شود روش پختن آهك را یونانی‌‌ها از ایرانیان و رومیان از یونانی‌‌ها آموختند. همزمان مصریان با داشتن سنگ آهك بناهای خود را از ملات گچ ساخته‌اند. چینی‌‌ها در ساختن برج‌های دیواری كه در 200 سال قبل از میلاد بنا شده، ملات آهكی را به كار برده اند. اما همان طور كه اشاره شد مصرف آهك در بناهای ایران، قدمتی بیشتر از زمان‌های ذكر شده دارد.
مصرف آهك: ملات آهكی در پی سازی و كرسی چینی و دیوار سازی در بناهای قدیمی به كار رفته است. از وجود ملات‌های آهكی برای ساختمان پل‌های سنگی بر روی رودخانه‌ها و در بعضی موارد برای استفاده در سدهای آجری و بالاخره در ساختمان بناها و مجاری و منابع آب و همچنین در آب انبارها وبسیاری دیگر از بناها استفاده شده است. امروزه نیز آهك یكی از مصالح مفید ومؤثر در ساختمان سازی است.
انواع آهك: آهك انواع مختلفی دارد كه می‌‌توان به انواع ذیل اشاره كرد:
1. آهك مرجانی؛ این سنگ از فسیل مرجان‌های دریایی از كف دریا به دست می‌‌آید.
2. آهك آراگونیت؛ این سنگ در مجاورت چشمه‌های آب گرم آتشفشان یافت می‌‌شود كه بر اثر جوشان بودن حجم آن سوراخ سوراخ شده و پس از سرد شدن به صورت سنگ تراورتن در می‌‌آید كه در ایران به آن سنگ مرمر می‌‌گویند.
3. سنگ آهك سیلیس دار؛ این سنگ مخلوطی از سنگ آهك و تركیبات سیلیس می‌‌باشد.
4. سنگ آهك دراگونیت و تراورتن؛ این مصالح نیز به نام سنگ مرمر شناخته می‌‌شود.
5. سنگ آهك دولومیتی؛ این سنگ آهك دارای انواع مختلف بوده و با تركیبات شیمیایی به صورت‌های گوناگون پیدا می‌‌شود. گِل گیوه (گِل سفید) نوعی دولومیت پلاستیكی است كه معادن آن در كرمان و یزد می‌‌باشد.
توجه: برخی سنگ‌های آهكی صفحات پوششی را در كف پوش‌ها، ازاره، پله‌ها و نماها به كار می‌‌برند؛ برخی از آن‌ها هم برای ملات پخته شده و مصرف می‌‌شوند.
6. تركیب گِل آهك؛ این آهك از مخلوط خاك رس و گرد سنگ آهك به دست می‌‌آید و در بیشتر نقاط ایران یافت می‌‌شود. از این تركیب جهت ساختن ساروج خُمیر كه در كناره سواحل خلیج فارس مورد توجه است، استفاده می‌‌شود. تركیبات گِل‌آهك در سیمان سازی نیز كار برد مؤثر دارد.
7. آهك آبی؛ این آهك از تركیبات گِل‌آهك پخته شده و آسیاب می‌‌گردد وسپس مصرف می‌‌شود. معمولاً رنگ آن زرد و یا زرد متمایل به قهوه‌ای می‌‌باشد. چنانچه این ملات در مجاورت رطوبت گرم و یا زیر آب نگهداری شود، مقاومتش زیاد می‌‌شود تا جایی كه مقاومت فشاری آن به 50 تا60 كیلوگرم در سانتی‌‌متر مربع می‌‌رسید و به سرعت خودگیری خود را انجام می‌‌دهد. به علت این‌كه سولفات‌ها و آب‌های دریایی كه دارای تركیبات خاص می‌‌باشند، در این ملات اثر ندارد، در ساختمان‌های دریایی و بندرگاه‌ها مصرف می‌‌شود.
به طور كلی آهكی كه در ساختمان به كار می‌‌رود، به نام‌های آهك سفید و آهك خاكستری معروف است. آهك سفید بیش از 90% كربنات كلسیم دارد و آهك خاكستری دارای مقداری اكسید منگنز می‌‌باشد و به همین سبب رنگ آن خاكستری است.
كوره آهك پزی سنتی:
الف) كوره‌های چاهی، این كوره‌ها در زمین حفر می‌‌شوند. در این روش یك طبقه بوته چیده می‌‌شود و یك طبقه سنگ آهك.
چیدن سنگ آهك با رعایت فضای خالی در كنار یكدیگر انجام می‌‌شود و پس از سوختن بوته ها، سنگ آهك به آهك پخته تبدیل می‌‌شود. در این روش 50% احتمال پخت ناقص سنگ آهك وجود دارد كه پس از تخلیه كوره، سنگ‌های پخته نشده دوباره به كوره برده می‌‌شود و پس از حرارت مجدد كاملاً پخته می‌‌شود.
ب) كوره‌های آزاد (حلقوی)؛ در این حالت نیز بر روی كوره‌های آجرپزی سنگ‌های آهك چیده می‌‌شود كه در این حالت نیز امكان پخت ناقص وجود دارد. درجه حرارت لازم جهت پختن سنگ آهك 900 درجه سانتی‌‌گراد است و چنانچه حرارت بیش از حد مذكور باشد، آهك آب لازم جهت فعل و انفعالات را به سختی می‌‌گیرد و در حالتی بسیار كُندگیر مقاوم می‌‌شود.
امروزه در اكثر كوره‌های حلقوی سنتی سوخت كوره به وسیله نفت سیاه یا نفت كوره تأمین می‌‌شود. معمولاً منبع نفت سیاه در ارتفاع بالاتر از كوره به وسیله حوضچه یا تانك می‌‌باشد و از طریق لوله كشی به درون كوره می‌‌رسد. این عمل سبب رسیدن سریع نفت كوره كه «نفت سیاه» نیز گفته می‌‌شود به كوره می‌‌گردد… . / مصالح شناسی سنتی، صص 62 – 65.
در كتاب اصول فنی ساختمان اطلاعات تكمیل كننده‌ای در این باره آمده:
در زمان‌های بسیار قدیم بشر نمی‌‌دانست كه آهك چیست و چگونه به دست می‌‌آید و بر اثر یك برخورد توانست از آهك استفاده كند. زمانی كه آتش روشن می‌‌كردند در اطراف آن چند قطعه سنگ بزرگ قرار می‌‌دادند تا باد آتش را به اطراف پراكنده نكند. بر اثر سوختن آتش، سنگ‌های اطراف آن می‌‌پخت و تبدیل به آهك می‌‌شد. با این همه هنوز بشر نتوانسته بود بفهمد كه آهك چیست، تا زمانی كه با ریزش باران، سنگ‌های آهك از هم باز شد و به گرد آهك تبدیل گردید و پس از آن‌كه باران بیشتری به آن رسید تبدیل به شیره آهك شد و در زمین‌های اطراف خود فرو رفت و آن‌ها را محكم‌تر و سفت‌تر كرد و پس از چندی كه می‌‌خواستند محل آهك‌ها را بكنند، فهمیدند كه محكم شده است و بدین طریق به ارزش آهك و راه به دست آوردن و موارد استعمال آن پی بردند.
طریقه پخت آهك از زمان‌های قدیم تا به حال بسیار فرق كرده و استفاده از آن هم به شیوه‌های مختلف بیشتر شده است.
آهك جسمی است سفید رنگ كه از پختن سنگ‌های آهكی به دست می‌‌آید. سنگ آهك را از معدن به دست می‌‌آورند و در كوره‌های آهك‌پزی حرارت می‌‌دهند و می‌‌پزند و به آهك تبدیل می‌‌كنند. سنگ آهك را می‌‌توان در فضای آزاد حرارت داد و به آهك زنده مبدل كرد ولی معمولاً سنگ آهك را در كوره‌های استوانه‌ای شكل می‌‌پزند.
كوره‌های پخت آهك بر دو نوع است؛ متناوب و دائم. در پخت آهك به طور متناوب یك باركوره را از سنگ آهك پر می‌‌كنند و از زیر آتش می‌‌زنند و عمل پخت را انجام می‌‌دهند و پس از پختن، آهك را از كوره بیرون می‌‌آورند. در این كوره‌ها سنگ آهك و آتش به وسیله یك سقف آجری از هم جدا شده است.
برای پخت دائم، سنگ آهك را با مواد سوخت طبقه طبقه از بالای كوره در آن می‌‌ریزند و حرارت از كانون آتش كه در پایین كوره قرار دارد كم‌كم به بالا نفوذ می‌‌كند و وقتی كه كانون آتش تقریباً به وسط كوره می‌‌رسد سنگ‌های تحتانی كوره كه به آهك زنده تبدیل می‌‌گردد، سرد و از دریچه‌های پایین خارج می‌‌شود.
حرارت آهك در حدود 900 درجه سانتی‌‌گراد (برای رفع گاز كربنیك) است و فرمول شیمیایی آن به این شرح است:
Cao+Co2 – حرارت + Co3
آهك مرده یا آهك آب دیده بدین فرمول:
Ca(OH)2-Cao+H2o
آهك زنده (cao) پس از جذب آب به آهك مرده تبدیل می‌‌گردد.
آهك در كارهای ساختمانی یا بنایی مصرف می‌‌شود. برای مصرف آهك باید آن را با ماسه یا خاك مخلوط كرد تا ملات درست شود. به كار بردن این ملات در هوای آزاد موجب می‌‌گردد كه انیدرید كربنیك هوا (CO2) بتواند از بین مواد دیگر ملات عبور كند و عمل سخت شدن را انجام دهد.
آهك برای شفته‌ریزی و ملات و غیره به كار می‌‌رود.
طرز به دست آوردن خمیر آهك: یك حوض مكعب شكل به اندازه تقریبی 3×3×2 متر در زمین حفر می‌‌كنند و بالای آن یك جعبه چوبی كه یك در كشویی دارد قرار می‌‌دهند به طوری كه در كشویی به طرف حوض باز شود. در داخل جعبه به در كشویی یك پنجره از تور سیمی نصب می‌‌كنند، اول سنگ آهك را در جعبه قرار می‌‌دهند و روی آن آب می‌‌ریزند و به هم می‌‌زنند، پس از آن‌كه آهك از هم باز شد و به صورت آهك مایع در آمد، در كشویی را باز می‌‌كنند و آهك را به صورت دوغاب از پنجره سیمی به داخل حوض جاری می‌‌سازند و سنگ اضافی را از جعبه بیرون می‌‌ریزند.
این عمل آن قدر ادامه می‌‌یابد تا حوض از دوغاب آهك پُر شود. پس از آن‌كه آهك ته نشین وآب آن تبخیر شد ویا به زمین فرو رفت و یا آب زلالی روی خمیر آهك باقی ماند آن را خارج می‌‌كنند و خمیر آهك را به كار می‌‌برند. / اصول فنی ساختمان، ص 33.
آهك پزی از مشاغل متداول تهران قدیم بود با توجه به نبود فناوری و مصالح جدید، آهك از اقلام اساسی مصالح ساختمانی آن روز به شمار می‌‌رفت.
