شرکت مسعودیه
«مهم‌تر از همه دروازه‌های کشور را به روی سوداگران بیگانه گشود و دوباره درصدد استقراض خارجی برآمد: واگذاری انحصار استخراج نفت به دارسی؛ اخذ وام برای خرید اسلحه؛ بازپرداخت قروض سابق و سفر به اروپا؛( شبکه تلفن، نصب چراغ برق در خیابان‌های اصلی تهران، تبریز، رشت و مشهد، کارخانه بلورسازی ایران، ایران امروز، تهران، ۱۳۱۹ش، س ۲، شم ۱۰.) و استخدام نوز بلژیکی برای ریاست بر گمرکات کشور. این امر هم‌زمان با کاهش شدت عمل مأموران نظمیه، افزایش آزادی عمومی مطبوعات، لغو ممنوعیت سفر و تشویق ایجاد مجامع فرهنگی و آموزشی، اعطای آزادی عمل بیشتر به اصناف برای ایجاد تشکل‌های صنفی و حرفه‌ای نظیر کمپانی فارس در شیراز (۱۳۱۵ق.)، شرکت اسلامی (نخستین شرکت سهامی سراسری)، کمپانی محمودیه، شرکت مسعودیه در اصفهان (۱۳۱۶ق.) و شرکت عمومی شامل ۱۷ تن از تجار در تهران (۱۳۱۸-۱۳۲۴ق.) بود.
با گمارده شدن امین‌الدوله به صدراعظمی در پایان سال ۱۳۱۴ق./ ۱۸۹۶م.، دامنه آزادی نشر افکار نو به نظام تعلیم و تربیت نیز رسید و تحولات بنیادینی در ساختار آموزشی و محتوای مواد درسی پدید آمد. مهم‌ترین گامی که در آغاز زمامداری امین‌الدوله در پیشبرد نهضت روشنگری برداشته شد، تأسیس انجمن معارف بود. این انجمن به همت شماری از رجال دوستدار آموزش جدید تشکیل گردید و نظام‌نامه‌ای در ۲۰ ماده در شرح وظایف انجمن، درباره تأسیس مدارس ملی و ایجاد وسایل تعمیم معارف نوین تدوین کرد و زمینه‌ای مساعد برای تأسیس کتابخانه ملی و تشکل‌های سیاسی روشنفکر فراهم ساخت.»( تاریخچه معارف ایران، تعلیم و تربیت، ج۱، ص۴۵۹-۴۶۴، تهران، ۱۳۱۳ش، س ۴، شم ۷ و ۸)
این کمپانی در بهمن‌ماه ۱۲۷۲ش. و در اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه در روزنامه ایران آمده: «به جهت رونق و رواج تجارت تنباکو که چندی بود قدری کساد شده و هم برای حفظ صرفه اهالی داخله در تجارت و ابتیاع کلیه امتعه خارجه، چند روز نواب والا شاهزاده معظم له تجار معتبر را خواسته در این باره رسیدگی و استنطاق می‌‌کردند و حاصل این شد که دو شعبه کمپانی معتبر تشکیل دادند: یکی فقط برای خریدن تنباکو از رعیت به‌ریاست حاجی آقا محمد ملک‌التجار اصفهان و دیگری برای تجارت عموم اجناس و امتعه خارجی به‌ریاست حاجی عبدالغفار تاجر و عجالتا سرمایه این دو کمپانی ۳۰۰ هزار تومان است و خود نواب والا ظل‌السلطان هم محض تشویق تجار و ترویج این دو تجارت به‌دست تجار اصفهان یک مبلغی شراکت با این کمپانی کرده‌اند و اکنون بیست روز است دایر شده و موسوم به کمپانی مسعودیه داشته‌اند.» شرکتی که برای خرید توتون و تنباکو تاسیس شده بود «انجمن شرکت عمومی تجارتی برای ترقی و ترویج متاع و زراعت تنباکو و توتون ممالک ایران» نام داشت و هما ناطق تاریخچه فعالیت آن را با عنوان «کمپانی ایرانی یا شرکت ترویج تنباکو» بررسی کرده، می گوید؛این شرکت ارتباطی با کمپانی مسعودیه نداشت. درباره کمپانی مسعودیه میتوان گفت با توجه به اینکه موج مشارکت مردمی برای تاسیس شرکت‌های تجاری عملا با آغاز سلطنت مظفرالدین شاه به راه افتاد، چندان دور از ذهن نیست که خبری از فروش سهام عمومی شرکت مسعودیه تا قبل از سال ۱۲۷۵ که مظفرالدین شاه به سلطنت رسید، در منابع وجود نداشته باشد.
«کمپانی مسعودیه منسوب به شاهزاده مسعود میرزا ظل‌السلطان، پسر ناصرالدین شاه و حاکم اصفهان، بود. در گنج شایگان تاسیس آن سال ۱۳۱۶ ق. است، اما سابقه‌ای بیشتر داشت و در آغاز به منظور تجارت تنباکو و فروش کالاهای خارجی تاسیس شد. نخستین خبر درباره تاسیس این کمپانی در ماه شعبان ۱۳۱۱ ق. و در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه در روزنامه ایران منتشر شد.
شرکتی که برای خرید توتون و تنباکو تاسیس شده بود «انجمن شرکت عمومی تجارتی برای ترقی و ترویج متاع و زراعت تنباکو و توتون ممالک ایران» نام داشت و هما ناطق تاریخچه فعالیت آن را با عنوان «کمپانی ایرانی یا شرکت ترویج تنباکو» به صورت مفصل بررسی کرده است و به گفته او این شرکت ارتباطی با کمپانی مسعودیه نداشت. درباره کمپانی مسعودیه میتوان گفت با توجه به اینکه موج مشارکت مردمی برای تاسیس شرکت‌های تجاری عملا با آغاز سلطنت مظفرالدین شاه به راه افتاد، چندان دور از ذهن نیست که خبری از فروش سهام عمومی شرکت مسعودیه تا قبل از سال ۱۳۱۴ق. که مظفرالدین شاه به سلطنت رسید، در منابع وجود نداشته باشد. فعالیت تقریبا خصوصی این کمپانی در سه سال نخست آن، باعث می‌شد مسوولان کمپانی لزومی برای انتشار اخبار فعالیت شرکت در روزنامه‌ها نبینند.
به همین دلیل روزنامه حبل‌المتین به کلی از فعالیت کمپانی مسعودیه بی‌خبر بود و در شماره 11 از سال چهارم خود می‌نویسد «از اصفهان که مملو از تجار معتبر است هیچ آوازی به گوش نرسیده، چه می‌شود در این موقع جنابان
فخامت مآبان حاجی آقا محمد ملک‌التجار و حاجی آقا سیدمحمدعلی امین التجار ابداع کمپانی نموده، نگذارند منفعت ملکشان را تجار خارجه برده باشند. شک نیست اگر تجار اصفهان هم یک کمپانی ابداع کنند و سلسله آن را وصل به این دوکمپانی [یعنی کمپانی تجارت فارس و کمپانی بوشهر] کنند دست اجانب از تجارت ایران قطع خواهد شد.» چندی بعد همین روزنامه در 23 ذی‌القعده 1314 ضمن انتشار «صورت ورقه شراکت کمپانی تجارتی مسعودیه درالسلطنه اصفهان» یادآور شد «از خطوطی که درین پوست (=پُست) به اداره رسیده ظاهر می‌شود قبل از اینها تجار محترم دارالسلطنه اصفهان کمپانی موسوم به مسعودیه ابداع فرموده و مشغول به داد و ستد تجارت هستند و ما به واسطه بعید العهدی از وطن محترم از این کمپانی یک مرتبه بی‌خبر بودیم.»
شرکت مسعودیه پس از آنکه در 1314 ق. فعالیت خود را به اطلاع عموم رساند، سرمایه خود را در حد 100 هزار تومان محدود نگاه داشت. بخش مهم این سرمایه به صورت سهامی بود که در اختیار سهامداران عمده قرار داشت و تنها 15 درصد از آن در اختیار سهامداران جزء بود.
در آگهی تشکیل شرکت وکلای شرکت مسعودیه سه نفر یعنی حاجی محمدعلی تاجر اصفهانی، حاجی محمدحسین تاجر کازرونی معروف به حاج کاکاحسین و حاجی عبدالغفار تاجر کازرونی تعیین شده بودند و همه سهام شرکت به فروش رفته بود.
مهم‌ترین شرکا و سهامداران 10 نفر و عبارت بودند از: حاجی عبدالغفار صاحب تاجر کازرونی با 15 هزار تومان سهام، حاجی محمدحسین صاحب تاجر کازرونی با 15 هزار تومان سهام، حاجی محمدعلی صاحب تاجر اصفهانی با 10 هزار تومان سهام، آقای محمد صاحب تاجر قزوینی با 7500 تومان سهام، حاجی محمدصالح صاحب تاجر عرب 7500 تومان سهام، آقا محمدمهدی صاحب تاجر اصفهانی مشهور به سمسار با 10 هزار تومان سهام، حاجی محمدصادق صاحب تاجر کازرونی (یا کاشانی) با 5 هزار تومان سهام و حاجی میرزا محمدحسن صاحب تاجر دهدشتی با 7500 تومان سهام که همگی ساکن اصفهان بودند. در بمبئی آقا محمدجعفر صاحب تاجر اصفهانی با 5 هزار تومان سهام و در شیراز پسران مرحوم حاجی محمدحسن اسماعیل مشهور به آقاسی بیگ با 2500 تومان سهام از دیگر شرکای شرکت به شمار می‌آمدند. علاوه بر این 15 هزار تومان سهام نیز از سوی خریداران جزء در اصفهان، شیراز و یزد خریداری شده بود.
در 28 ذی‌حجه 1314ق. روزنامه حبل‌المتین اطلاع داد که حاجی آقا محمدحسین صاحب تاجر کازرونی به عنوان مدیر کمپانی مسعودیه انتخاب شده است. کمپانی مسعودیه در شهرهای مختلف ایران نمایندگی داشت و از آنها با نام وکلای محترم شرکت یاد می‌شد. مهم‌ترین وکلای شرکت مسعودیه عبارت بودند از: حاجی علی آقا رئیس کمپانی اتحادیه در تبریز، حاجی لطف علی آقای صراف در تهران، حاجی عبدالرحمن صاحب تاجر شیرازی رئیس کمپانی تجارت فارس در شیراز، آقا محمدشفیع صاحب تاجر کازرونی رئیس کمپانی تجارت بندر بوشهر در بوشهر، آقا محمدجعفر صاحب تاجر اصفهانی در بمبئی، کمپانی داود ساسون در لندن و هنگ‌کنگ، آقا محمدصاحب تاجر کرمانی مشهور به عرب در یزد، آقا محمدمهدی صاحب تاجر خراسانی در خراسان، حاجی ابوالقاسم صاحب تاجر اصفهانی در قزوین، آقا محمدصادق صاحب تاجر اصفهانی در حاجی ترخان و حاجی سیداحمد صاحب تاجر بروجردی در کاشان.
کمپانی مسعودیه در مقایسه با سایر شرکت‌های سهامی عمری دراز یافت و ظاهرا هر سال از طریق فروش سهام جدید به سرمایه شرکت می‌افزود. صورت جمع و خرج این شرکت در سال دهم فعالیت خود (محرم 1320 ق.) در روزنامه ثریا و در سال دوازدهم در روزنامه ادب چاپ تهران و همچنین در سال سیزدهم در روزنامه چهره‌نما منتشر شده است. جمال‌زاده در 1335 ق. گزارش می‌دهد که شرکت مسعودیه همچنان به فعالیت ادامه می‌داد.»/ تاره، مسعود. پیام بهارستان ویژه نامه مالیه و اقتصاد، تابستان 1392.
