انقراض قاجاریه

انقراض قاجاریه
مجلس عالی مجاهدان در تهران، متشکل از ۵۰۰ نماینده مجلس، نیروهای چریکی، بازاریان و آزادی‌خواهان دربار در ۲۸ جمادی‌الآخر ۱۳۲۷، احمد میرزا پسر بزرگ‌تر محمدعلی شاه را (که در آن زمان بیش از ۱۲ سال نداشت) به سلطنت برداشت، و چون وی صغیر بود، عضدالملک را که از معمران و محترمان خاندان قاجار به شمار می‌رفت، به نیابت سلطنت منصوب کرد. حکومت مستقل احمدشاه از ۲۷ شعبان ۱۳۳۲ق./۲۱ ژوئیه ۱۹۱۴م، هم‌زمان با شروع جنگ جهانی اول آغاز شد و تا ۲۵ جمادی‌الاول ۱۳۴۴ق/۲۱ آذر ۱۳۰۴ش. که مجلس شورای ملی حکم به انقراض قاجاریه داد، ادامه یافت. مجلس عالی در فاصله یک هفته پس از به دست گرفتن قدرت، محکمه ویژه‌ای برای محاکمه سران ضدمشروطه ترتیب داد و ۵ مخالف برجسته، یعنی صنیع حضرت و آجودان‌باشی و مفاخرالملک را به جرم قتل مشروطه‌خواهان و ارتکاب رذالت در نابود کردن مشروطیت به اعدام محکوم کرد. چند روز پس از آن حکم به اعدام شیخ فضل‌الله نوری (که یکی از مجتهدان بلندپایه پایتخت به شمار می‌رفت) داده شد.(بروجردی،ج۱، ص۱۶، ۱۳۶۲ش.) همچنین در ۸ رجب ۱۳۲۷ (۱۰ روز پس از تاج‌گذاری) این مجلس قانون جدید انتخابات مجلس را که توسط انجمن نظارت مرکزی انتخابات مستقر در دارالفنون تهیه شده بود، منتشر ساخت.
فرمان گشایش دومین مجلس شورای ملی در تاریخ ۱۴ مرداد ۱۲۸۸ش.، از سوی کابینه صادر شد و به دنبال آن مجلس دوباره در عمارت بهارستان (که به همت ظهیرالدوله مرمت شده بود) تشکیل جلسه داد. مجلس پس از این بیش‌تر به صورت اروپایی خود نزدیک می‌شد، چنان‌که از نوروز ۱۳۲۸ق. برای نمایندگان صندلی و میز خطابه در مجلس قرار داده ‌شد،(نوایی، ج۱، ص۱۵۹، ۱۳۵۵ش.) اما پریشانی و نابسامانی در تهران خاتمه نیافت و دسته‌های مختلف سیاسی به کشمکش برخاستند. تهران در شعبان این سال شاهد واقعه موسوم به جنگ پارک بود. دولت جدیدالتأسیس مستوفی‌الممالک که خود اینک از دو گروه رقیب انقلابی و اعتدالی تشکیل می‌شد، ستارخان سردار ملی و باقرخان سالارملی را با گروهی از یارانشان به تهران دعوت کرد. اینان پس از چند روز به عنوان میهمان با استقبالی شایان وارد تهران شدند. دولت سردار ملی را در پارک امین‌السلطان و سالار ملی را در باغ عشرت‌آباد منزل داد. جناح انقلابیون که در این زمان اکثریت کابینه را تشکیل می‌داد، کوشید تا نیروی مسلح اعتدالیون را نابود کند. از این‌رو از طرف نظمیه اعلان رسمی صادر شد که مجاهدان باید تا پایان ضرب‌الاجل تعیین شده اسلحه خود را به دولت بفروشند. اما سواران بختیاری را که در واقع متمایل به انقلابیون بودند، به نام آن‌که مطیع دولت هستند، از این حکم مستثنی کرد. بدین‌ترتیب تنها سردار محیی، فرمانده گارد اعتدالیون و بستگان سردار و سالار ملی که طی این مدت به یکدیگر نزدیک گشته بودند، مصداق این حکم بودند. امتناع آنان در تحویل سلاح موجب بروز جنگی در محل اقامت آنان شد که به زخمی شدن ستارخان و کشته شدن جوانان بسیاری انجامید. موج ناآرامی سیاسی و اجتماعی تا سال‌ها بعد همچنان ادامه داشت. مخوف‌تر از همه اینها پیدا شدن انجمنی مخفی با نام کمیته مجازات بود. این انجمن در ۱۳۳۵ق./۱۹۱۷م چند تن از اعضای کابینه وثوق‌الدوله را پی‌درپی به قتل رساند.
بنیان نظام نوین حکومت در این سال‌ها پی‌ریزی شد. نظام مشروطه بر اصل تفکیک قوا متکی بود. از این‌رو پس از تثبیت حاکمیت سیاسی، مؤسسات و نهادهای مدنی جدید و شیوه نوینی برای مدیریت شهری در تهران پدید آمد و شکل گردش و تحقق فعالیت‌ها و چشم‌اندازهای زندگی شهری قاعده‌ای تازه یافت. بیشتـر وزارتخـانه‌ها و ادارات در کاخ‌ها و عمارت‌های سلطنتی (که اکنون از حرم‌خـانه و بیوتات خالـی شـده بـود) استقـرار یافتند که نوعی آمیختگی فضای محیط اداری جدید با سنت‌ها و آداب قدیمی را جلوه‌گر می‌ساخت.(انه، ج۱، ص۲۷-۲۹، ۱۳۶۸ش.) از میان مستشاران خارجی که از این دوره به استخدام دولت ایران درآمدند، سرگذشت مورگان شوستر آمریکایی به نحو خاصی با تاریخ تهران پیوند خورده است. شوستر پس از یک سفر طولانی در روز ۱۲ جمادی‌الاول ۱۳۲۹ق/۱۱ مه ۱۹۱۱م، وارد تهران شد و در پارک اتابک که اقامتگاه مهمانان دولت بود، منزل کرد. (شوستر، ج۱، ص۳۷-۳۸، ۱۳۴۰ش.) وظیفه شوستر چنان مهم تلقی می‌شد که با تصویب مجلس و با اعطای اختیارات گسترده برای ساماندهی امور مالی و وصول مالیات‌ها به مقام خزانه‌داری کل کشور منصوب شد. اداره خزانه‌داری در آن زمان در اتاق‌های جنب عمارت تخت مرمر بود؛ ولی از آن‌جا که این اتاق‌ها کافی نبود، یکی دو حیاط از حرم‌خانه ناصرالدین شاه را که وصل به عمارت خورشید بود و مدخل آن در جلو تالار بزرگ این عمارت قرار داشت، به این اداره اختصاص دادند. (مستوفی، ج۲، ص۳۴۶، ۱۳۷۱ش.) این حیاط همان جایی است که امروزه وزارت دارایی ساخته شده است. در واقع این کاربری از همان زمان برای این مکان تثبیت شد. شوستر در اندک زمانی مالیه و خزانه‌داری را سامان بخشید و با اختیاراتی که مجلس به او داده بود، برای وصول مالیات‌های معوقه ژاندارمری خزانه را تأسیس کرد و ماژور کلود استوکس، افسر انگلیسی را به صورت مأمور به ریاست آن گمارد و همین امر موجب خشم و نگرانی روس‌ها شد که حضور افسری انگلیسی را در منطقه تحت نفوذ خود برنمی‌تافتند. از این‌رو مصادره املاک و اموال شعاع‌السلطنه و سالارالدوله در ۱۵ شوال ۱۳۲۹ق./۲۷ سپتامبر ۱۹۱۱م که برضد حکومت طغیان کرده بودند، بهانه‌ای شد برای تعرض روسیه به حدود شمالی ایران. بازی سیاسی روس و انگلیس سرانجام با انفصال شوستر از خزانه‌داری کل کشور در ۳ محرم ۱۳۳۰ق./۲۴ دسامبر ۱۹۱۱م، به پایان رسید.