حرمسرا و حرمخانه پادشاهان قاجاریه را اندرون مى‌‌گفتند. حكام قاجار بدون توجه به مردم و وضع زندگى ایشان و آینده این سرزمین، در اندرون كاخ خویش غرق نوشیدن و آشامیدن و عیاشى بودند و هیچ حادثه و هیچ كاستى و نقصانى در زندگى روزمره مردم نمى‌‌توانست به آرامش و اداره «اندرون» خللى وارد كند.
هنگامى‌‌كه اروپا در مرحله گذار به سوى تحول بزرگ صنعتى پیش مى‌‌تاخت، در اندرون قاجاریان به ویژه در دوران ناصرى، آبدارخانه و آبدارچى، خواجه سرا و خواجگان، آشپزخانه و آشپزان همه و همه آسوده و بى‌‌خیال نسبت به آینده مردم این سرزمین، دست به دست هم داده بودند تا شاه و حرمیان فارغ از دغدغه مردم وامانده، در عیاشى خویش غوطه ور باشند. اعتمادالسلطنه اندرون را این‌‌گونه توصیف مى‌‌كند: «… دیگر عمارت جدیدالبناى بهشت آیین اندرون است كه نمونه‌‌اى از خلد برین مى‌‌باشد…» / مرآت البلدان، ج 3، ص 102.
خدمه و سكنه اندرون، خدمه و عمله اندرون را سه دسته تشكیل مى‌‌دادند:
1. فراش‌‌ها و سربازها كه از ارگ و اطراف آن حفاظت مى‌‌كردند.
2. كلفت‌‌ها و نوكرها و دیگر كاركنان از قبیل جاروكش، باغبان، چراغچى و سقا و غیره كه در داخل ارگ خدمت مى‌‌كردند.
3. غلامان و كنیزان سیاه كه امور حفاظت ناموس زنان حرم را عهده‌‌دار بوده، مواظبت ایشان از برخورد با اجنبى و نامحرم مى‌‌كردند.
دسته اخیر زن و مردهایى بودند كه به صورت برده از حبشه و زنگبار خریدارى شده، زن‌‌هایشان را آموزش جاسوسى و خبرچینى داده، مردهایشان را خصیه كشیده به نگاهبانى خانم‌‌ها مى‌‌گماشتند. مردمانى ساده دل و محل اعتماد كه مگر ناپاكى‌‌ها را از معاشرت و همنشینى با بدان مى‌‌آموختند و افرادى كه تا آخر عمر دست از وفادارى به ولى‌‌نعمت خود نمى‌‌كشیدند. دده‌‌باشى نام افتخارى زنان ایشان بوده و خواجه باشى نام مردان این جماعت كه بر اثر خدمتگزارى‌‌هاى صادقانه و امانت و درست كارى به آن مفتخر مى‌‌شدند. / تهران قدیم، ص 97.
اندرون شامل محوطه‌‌اى محصور با دیوارهاى بلند و باغچه بندى‌‌هاى مفصل و حوض بزرگ آبى در وسط و اتاق‌‌هاى وسیع با انبارهاى آذوقه و شراب‌‌خانه و دستگاه‌‌ها و مكان‌‌هاى جداگانه براى خاتون‌‌هاى حرم، آقازاده‌‌ها و كلفت نوكرها… / همان، ص 195.
بناها داراى دو اصل (بیرونى و اندرونى) بوده كه به شرح و چگونگى آن مى‌‌پردازیم:
قسمت بیرونى: معمولاً درب ورودى در كنار كوچه، گذرگاه (گذر)، بازارچه و یا بازار به راهرویى مربوط مى‌‌شود. در مقابل در ورودى یك یا دو اتاق پیشخوان براى مستخدم و یا نگهبان ساخته مى‌‌شود. ضمناً این مكان محلى جهت پاسخ‌‌گویى به مراجعین نیز مى‌‌باشد. بعد از این قسمت از راهرو به حیاط بیرونى مى‌‌رسیم. در سمت كوچه و یا گذر محلى به نام اصطبل با گنجایش كافى و با رعایت آخوربندى، به ویژه انبار علوفه در كنار آن با درب ورودى از گذر مطرح مى‌‌باشد. همچنین از حیاط بیرونى به اصطبل راه جداگانه جهت نگهدارى ستوران كه وسیله كار و ایاب و ذهاب آن روزگار بوده است از موارد طرح مى‌‌باشد. در سوى دیگر، حیاط بیرونى دو اتاق وسیله زندگى و پذیرایى میهمان‌‌هاى بیگانه و نامحرم بوده. در جوار آن بیوتات كوچكى كه شامل آبریزهاى توالت، منبع و چاه آب و همچنین آشپزخانه (مطبخ) و یا آبدارخانه ساخته مى‌‌شد. در حیاط بیرونى حوض آب و باغچه‌‌هاى مصفا نیز مورد توجه بود.
قسمت اندرونى: ارتباط قسمت بیرونى و اندرونى به وسیله راهرویى انجام مى‌‌شود. این راهرو از ناحیه حیاط (بیرونى به اندرونى) داراى درب ورودى مى‌‌باشد. ساختمان‌‌هاى قسمت اندرونى به شكل شمالى – جنوبى و یا شرقى – غربى نسبت به گذرگاه دوّمى نیز مورد نظر مى‌‌باشد كه طرح آن نسبت به تعداد افراد خانواده به وجود مى‌‌آید.
تالار، این فضا بزرگ‌‌ترین و زیباترین قسمت این‌‌گونه ساختمان‌‌ها را تشكیل مى‌‌دهد و به نام «شه نشین» نیز معروف مى‌‌باشد و معمولاً به وسیله چند پله از سطح زمین به راهرویى مربوط مى‌‌شود. پنجره‌‌هاى رو به حیاط در ابعاد متناسب و از نوع كارهاى چوبى منبت و گره ساخته مى‌‌شود. وجود پنجره‌‌ها در تعداد پنج یا هفت عددى مورد توجه بوده كه این اتاق و تالار به نام اتاق پنج و یا هفت درى نیز مشهور مى‌‌باشد. سقف اتاق قاب سازى‌‌هاى چوبى و یا گچ‌‌برى و آینه‌‌كارى، رف و پیش بخارى سازى همراه با نقاشى و رنگ روغن از جمله كارهاى تزیینى این فضا مى‌‌باشد. مقابل تالار، اتاق انتظار مى‌‌باشد كه محلى موقت براى برخى از مراجعین است. در جلوى فضاى تالار ایوان سرپوشیده بر روى دو یا چند ستون سنگى و یا چوبى اتكا دارد. زیر این فضاها زیرزمین جهت حوض‌‌خانه و محل استراحتگاه در تابستان منظور مى‌‌شود. تهویه در این قسمت به وسیله كانال هایى از بادگیرهاى مرتفع صورت مى‌‌گیرد. در مقابل تالار چندین اتاق با راهروى میانى از یكدیگر تفكیك مى‌‌شوند. این اتاق‌‌ها وسیله زندگى و خواب براى فرزندان كوچك و بزرگ و همچنین والدین مطرح و طراحى مى‌‌شود. در این قسمت‌‌ها زیرزمینى جهت انبارى و نگهدارى مواد غذایى و همچنین براى آلنگ كردن میوه‌‌ها از سقف آن‌‌ها مورد توجه و استفاده مى‌‌باشد. تهویه هوا به وسیله هواكش‌‌ها كه از درون دیوارها با كانال‌‌هایى كه به صورت عمودى در دیوارها تعبیه شده است، صورت مى‌‌گیرد، از طرف دیگر یك سمت حیاط، جهت بیوتات اندرونى شامل مطبخ (آشپزخانه)، چاه و منبع توالت (مستراح)، همچنین محلى براى نگهدارى گوسفند و لانه ماكیان پیش بینى مى‌‌شود.
سنن اجتماعى و قومى در معمارى
حیاطسازى: حیاطسازى شامل حوض بزرگ آب و در شرایطى با آب منگل‌‌سازى و باغچه‌‌هاى وسیع در اطراف حوض آب و درختان بزرگ تنومند بود. / معمارى ایران زمرشیدى، ص 27.
عمارت اندرونى: معمار سنتى در جستجوى نظمى بر اساس بهره‌‌ورى از مواهب طبیعى و هماهنگ با نظم حاكم بر طبیعت است. او به دنبال آماده كردن مكانى است كه هر آنچه از مواهب طبیعى را مى‌‌تواند، در محدوده زیست فراهم آورد، بدون آن‌‌كه خلوت زندگى بر هم بخورد و پیش چشم غیر و بیگانه، خصوصى‌‌ترین باغ درونى را مى‌‌سازد كه آن را با نام حیاط یا به اعتبارى «باغ درون شهرى» مى‌‌شناسیم.
در انواع باغ‌‌هاى سكونتگاهى، به‌‌ویژه باغ‌‌هاى سكونتگاهى – حكومتى یك یا چند عمارت براى سكونت دائمى در نظر گرفته مى‌‌شود كه غالباً آن را اندرونى مى‌‌نامند.
براى حفظ محرمیت و متمایز ساختن حریم اندرونى از سایر بخش‌‌هاى باغ غالباً اندرونى را در یك سمت باغ به نحوى طراحى و احداث مى‌‌كردند كه از سایر بخش‌‌ها متمایز و محفوظ باشد. در این حالت غالباً یك یا چند فضاى باز مركزى، محصور یا نیمه محصور براى اندرونى در نظر گرفته مى‌‌شد. / باغ‌‌هاى ایران، ص 27.
در دوران قاجاریه، به ویژه از اواخر حكومت محمدشاه به بعد «اندرون« همیشه نقش تعیین كننده‌‌اى در سیاست كشور داشت كه البته به تناسب قدرت شاه و سیاست وى از طرفى و شیطنت اهل اندرون از طرف دیگر و نیز شدت و ضعف ارتباط دول خارجى خصوصاً انگلیس و روس با ایشان، این نقش در دوران مختلف متغیر بوده است.
