در گذشته که هنوز نیروگاه های تولید برق ایجاد نشده بود و تجهیزات برقی امروزی پدید نیامده بود، بسیاری از تجهیزاتی که نیاز به انرژی برق داشتند، از نفت استفاده می شد. هر رادیو نفتی یک مخزنی داشت که حدود یک لیتر ظرفیت داشت. این مخزن را پر از نفت میکردند و فیتیله چراغ که شبیه چراغ گرد سوز بود روشن می کردند تا زمانی که چراغ نفت داشت و روشن بود رادیو کار میکرد. این زمان بین رادیوها متفاوت بود. رادیو نفتی از دو بخش ژنراتور ترموالکتريک و راديو لامپی تشکيل می¬شد. مهمترین مزايای راديوهای نفتی کارکرد آن در شهر و روستا بود. جایی که دسترسی به برق نداشتند. عمر این رادیوها با اختراع ترانزيستور به پایان رسید. در دهه¬های بیست و سی اغلب رادیوهای نفتی در خانواده¬های ایرانی کاربرد داشت.
روش کار رادیو نفتی این گونه بود که نفت در مخرن یک چراغ نفتي ريخته مي‌شود و حرارت چراغ، پره‌هاي تعبيه شده اطراف شعله را گرم مي‌کند. گرما طي فرايندي ترموالكتريك تبديل به انرژي محدود الكتريسيته مي‌شود و راديو شروع به كار مي‌كند. فرایند راه‌اندازی رادیو از زمان روشن کردن چراغ حدود ۳۰ دقیقه به طول مي‌انجامد راديو نفتي از دو بخش ژنراتور ترموالکتريک و راديو لامپي تشکيل شده است. بخش راديو لامپي با برق كار مي‌كند كه اين برق به‌وسيله بخش حرارتي(ژنراتور ترموالكتريك) تامين مي‌گردد. عمده مزاياي كاركرد اين راديوها در زمان گذشته اين بود كه اولا در بسياري از شهرها و روستاها هنوز برق‌رساني صورت نگرفته بود و اين راديوها نياز به دسترسي به شبكه برق را مرتفع مي‌ساخت. ثانيا از آنجا كه راديوهاي لامپي مصرف برق زيادي داشتند و تامين اين انرژي به وسيله باتري براي مدت طولاني ميسر نبود مضافا اينكه در آن زمان باتري‌ها نسبتا گران قيمت بودند؛ تامين برق به‌وسيله چراغ نفتي به مراتب به‌صرفه‌تر بود. البته با اختراع ترانزيستور در اواسط قرن بيستم و بكارگيري آن در مدارات الكترونيك دوران كاربري اين راديوها به‌سرعت سر آمد؛ چراكه راديوهاي ترانزيستوري در مقايسه با راديوهاي لامپي انرژي كمتري مصرف مي‌كردند. در زير شرح كوتاهي از چگونگي عملكرد اين وسيله آمده است.
بخش ژنراتور ترموالکتریک:
مبنای کار بخش ژنراتوری رادیو نفتی براساس پديده ترموالکتريک است. اگر دو سر يک قطعه فلزي در دو دماي مختلف باشد اختلاف دما موجب ايجاد اختلاف پتانسيل بين دو انتهاي آن مي‌شود. اين اختلاف پتانسيل را اختلاف پتانسيل ترموالكتريك مي‌نامند. دليل اين اختلاف، تفاوت ميانگين سرعت حركت الكترون‌ها در دو نقطه با دماي متفاوت و بيشتر بودن اين سرعت در نقطه گرم نسبت به نقطه سرد مي‌باشد. در نتيجه به‌طور ميانگين تعداد الكترون‌هايي كه در واحد زمان از نقطه گرم به سرد درحركتند بيشتر از تعداد الكترون‌هايي است كه در جهت عكس حركت مي‌كنند درنتيجه در نقطه سرد پتانسيل مثبت و در نقطه گرم پتانسيل منفي ايجاد مي‌گردد. اين پديده را اثر سيبك(seebeck) گویند و مقدار آن به جنس ماده و اختلاف دمای دو نقطه بستگی دارد. اختالف پتانسیل براي اختلاف دماي يک درجه کلوين را ضريب سيبک نامند.
در سال ۱۹۲۹ فیزیکدانی روسی به نام A.F.Loffe در کتاب خود با عنوان “سرمایش ترموالکتریک نیمه‌هادی”(semiconductor Thermoelectric Cooling) که از آن به عنوان کتاب مقدس ترموالکتریک نیمه‌هادی (The Bible of Thermoelectric Semiconductor) یاد می‌شود به صورت تئوری این ايده را ارائه داد که با بکارگيري عناصر نيمه‌هادي در پديده ترموالکتريک ساخت مبدلي كه در مقياس قابل توجه حرارت را به الكتريسيته تبديل كند عملي خواهد بود چراكه به‌كارگيري عناصر نيمه‌هادي در پيل‌هاي ترموالكتريك بازدهي آن‌ها را تا حدود ۳۰ برابر افزايش خواهد داد. اين ايده مبناي ساخت ژنراتور ترموالكتريك قرار گرفت. بدين ترتيب از اين ايده در سال ۱۹۵۶ براي ساخت مولد برقِ راديو نفتي استفاده شد.
ژنراتور این رادیو از پیل‌های ترموالکتريک (احتمالا آلياژ روي-آنتيموني) سري شده‌اي تشکيل شده که دو سطح ولتاژ ۵ و ۹۰ ولت را فراهم مي‌آورد؛ كه به ترتيب برق يك لامپ رشته‌اي و چهارلامپ تقويت موج را تامين مي‌كند. حدود سي پره اطراف چراغ نفتي جهت انتقال حرارت و ايجاد اختلاف دما و به تبع ايجاد اختلاف ولتاژ تعبيه شده است.
بخش رادیو لامپی
این بخش از نوع لامپی و غیر ترانزیستوري است. لامپ‌ها وظيفه تقويت امواج را بر عهده دارند. همان‌طور که پيشتر گفته شد راديوهاي لامپي برق بيشتري نسبت به راديوهاي ترانزيستوري مصرف مي‌کردند؛ لذا مولد برق قوي‌تري هم نياز داشته است.
رادیوهای نفتی اغلب ساخت امریکا، شوروی، هلند و آلمان و غیره بودند. یک رادیو نفتی با برند فیلیپس در موزه نفت‌سوزهای کرمان نگهداری می‌شود. رادیو آندریا مدل ۹۰۱ یکی دیگر از انواع رادیوهای نفتی در ایران بود. رادیو نفتی، تاریخ ساخت۱۹۵۶شوروی ابعاد۶۰*۳۰*۳۰ دسته‌بندی: رادیوهای لامپی
منابع:
موزه صنعت نفت
موزه مهندسی برق نصیر
مطالعات میدانی
