میرزا کاظم خان نظام‌الملک – وی از رجال و درباریان دوره قاجار و پسر اول میرزا آقاخان نوری بود. میرزا آقاخان نوری پس از قتل مرحوم امیر کبیر، صدراعظم ناصرالدین شاه شد.
میرزا کاظم خان در سال ۱۲۴۶ ق. از بطن دختر محمدزکی‌خان نوری، وزیر فارس، متولد شد. در سال ۱۲۶۵ در دستگاه استیفا به سمت مستوفی منصوب شد و در سال ۱۲۶۸ ق. به لقب «نظام‌الملک» ملقب گردید. این نخستین بار بود که پس از خواجه نظام‌الملک طوسی وزیر دوران سلجوقی، لقب نظام‌الملک به شخصی تعلق می‌گرفت. در سال ۱۲۷۰ ق. به نیابت صدراعظم (پدرش) رسید و پس از کناره گیری میرزا یوسف آشتیانی، رئیس مستوفیان، از ریاست دفتر استیفا، به جای او منصوب شد و از این تاریخ به «شخص دوم مملکت» معروف گشت. پس از عزل پدرش در سال ۱۲۷۵ ق. به همراه او تبعید شد، اما در سال ۱۲۸۱ ق.، پس از فوت صدراعظم، به تهران بازگشت و در سال ۱۲۸۸ ق. به وساطت میرزا حسین خان سپهسالار به عضویت دارالشورای کبری درآمد و در همین سال به ریاست دفتر استیفا تعیین شد. در سال ۱۲۹۰ ق. به حکومت یزد رسید و در سال‌های ۱۲۹۱ و ۱۲۹۳ دوبار با فاصله وزیر عدلیه شد. تا آنکه در ۱۲۹۸ ق. به پشتیبانی کامران میرزا، پسر ناصرالدین شاه، به وزارت لشکر رسید و تا پایان عمر در این مقام باقی بود./ سلیمانی، القاب رجال دوره قاجار.
ازدواج‌ها
نظام‌الملک در ابتدای جوانی دختری ترکمان را به زنی گرفت و از او صاحب پسری به نام عبدالوهاب خان شد.( تیموری، چهارراه سرچشمه تهران، مجله بخارا، 1389) در دوران صدارت امیرکبیر، عزت‌الدوله، خواهر شاه، به صلاحدید مادرش مهدعلیا به ازدواج امیرکبیر درآمده بود. پس از آنکه میرزا آقاخان به صدارت رسید و امیرکبیر مقتول شد، رای مهدعلیا و میرزا آقاخان بر آن قرار گرفت که عزت‌الدوله با نظام‌الملک ازدواج کند. عزت‌الدوله در دورانی که همسر امیرکبیر بود، علاقه و محبت زیادی به او پیدا کرده بود و به سختی تن به ازدواج با نظام‌الملک داد. از این ازدواج دختری به نام زینت‌الملوک متولد شد که در طفولیت درگذشت. پس از عزل میرزا آقاخان، نظام‌الملک به همراه پدرش تبعید شد و عزت‌الدوله را نیز به اجبار از او جدا کردند. از این رو گفته می‌شد که طلاق عزت‌الدوله شرعی نیست و همسران بعدی عزت‌الدوله بر او حرام بوده‌اند./ عین‌السلطنه، ۱۳۷۴.
در سال ۱۲۸۸ ق. امیراصلان خان مجدالدوله، دایی ناصرالدین شاه، درگذشت و نظام‌الملک نیم‌تاج‌خانم بیوه او را که خواهر میرزا حسین خان سپهسالار بود، به زنی گرفت. از این ازدواج پسری به نام ابوالحسن متولد شد. در سال ۱۲۹۴ ق. داوود خان برادر نظام‌الملک درگذشت و بیوه او فاطمه خانم که دختر محمدحسن خان سردار ایروانی و ماه‌رخسارخانم فخرالدوله بود با نظام‌الملک ازدواج کرد. فاطمه خانم تا پایان عمر نظام‌الملک همسر او بود، ولی فرزندی پیدا نکرد و پس از فوت نظام‌الملک با محمدتقی میرزا رکن‌الدوله برادر ناصرالدین شاه قاجار ازدواج کرد./ عین‌السلطنه، ۱۳۷۴.
ابوالحسن خان و عبدالوهاب خان
نظام‌الملک به ابوالحسن‌خان، پسری که از نیم‌تاج‌خانم داشت، علاقه‌ای نداشت. او پسر دیگرش عبدالوهاب خان را در مناصب خود شریک کرده و موجبات ترقی وی را فراهم می‌آورد، در حالی که نسبت به ابوالحسن خان بی‌تفاوت بود. مشهور بود که نیم‌تاج‌خانم با مردان دیگر ارتباط دارد و نظام‌الملک مکرر می‌گفت که ابوالحسن خان از من نیست. به همین دلیل او را از خود دور کرده بود و این پسر نزد دایی تنی خودش علاءالملک زندگی می‌کرد. ابوالحسن خان در جوانی بسیار زیبا بود و گفته می‌شود سلطان احمد میرزا عضدالدوله پسر فتحعلی‌شاه که به امردان مایل بود، روزی نزد علاءالملک خیره خیره به ابوالحسن خان نگاه می‌کرد و در آخر در وصف او خواند(عین‌السلطنه، ۱۳۷۴):
چشم تو به آهوی ختن سخت شبیه است از چشم تو پیداست که مادر به خطایی
ابوالحسن خان عمر زیادی نیافت و درآغاز جوانی بدرود حیات گفت. پس از او عبدالوهاب‌خان یگانه وارث نظام‌الملک شد./ عین‌السلطنه، ۱۳۷۴.
ممدوح قاآنی
قاآنی، شاعر معروف دوره ناصرالدین شاه، در دورانی که میرزا آقاخان صدراعظم ایران بود، قصایدی در مدح او و پسرش میرزا کاظم‌خان نظام‌الملک سروده است. شعر زیر نمونه‌ای از ابیات آغازین یکی از این قصیده هاست:
چو دولت جمع گردد با جوانی جوان لذت برد از زندگانی
به مانند نظام الملک کاو را خدا هم داده دولت هم جوانی
هنر در گوهر پاکش نهفته به کردار معانی در مبانی
ز حرص مدح او بی منت لفظ ز دل هر دم به گوش آيد معانی./ عین‌السلطنه، ۱۳۷۴
