نخستین سالنامه ایران
گاهشماری در ایران به هزاران سال قبل باز می گردد که با گذشت زمان تغییرات زیادی کرده است. بشر 60000 سال پیش مهاجرت خود را در پی شکار و غذا از افریقا آغاز کرد و به نخستین ایستگاه، خاورمیانه رسید و تا تسخیر اقصی نقاط کره خاکی پیش تاخت. بنابراین این خطه از عالم آغازین نقطه تجارب تمدنی و علم اندوزی بشر به شمار می رود. جایی که اقوام و ملل متعددی از پی هم آمدند و بر توشه آگاهی انسان پویا افزودند. گاه شماری هم شانه به شانه دیگر علوم گام های اولیه را در این جا بر داشته است. ایلامیان، بابلیان، فنیقی ها، اورارتوها، مصریان باستان، کلدانی ها و … گام به گام مسیر توسعه دانش انسان را پیمودند و بر آن افزودند تا نوبت به مادها و سپس هخامنشیان رسید. هنر هخامنشیان تشکیل حکومتی عادلانه و جهان شمول بود که توانست تمامی اقوام و ملل این حوزه را که جهان مترقی آن روزگار بود زیر مدیریت یک حکومت منظم با ارتباط تشکیلاتی مرکزی بی همتا گرد هم آورد. از جمع دانش و تجارب تک تک این اقوام، نیرویی خارق العاده حاصل شد و به کشفیاتی در تمامی زمینه های دانش بشری دست یافتند که سابقه نداشت. بیشترین سنگ نبشته ها وکتیبه‌های باستانی مربوط به نجوم و گاهشماری در میان‌رودان (بین النهرین) کشف شده است. بنابراین ایرانیان از نخستین اقوامی هستند که اجدادشان با گاه شماری آشنا شده است.گاهشمار ایرانی سال ۳۶۰ روز داشت (۱۲ ماه ۳۰ روزه) و هر شش سال یک بار، برای هماهنگی فصل‌ها، سال ۱۳ ماهه می‌شد.
«گاه شماری در ایران محققان را با دشواری فراوان رو به رو کرده است زیرا محققان ایرانی بر خلاف مورخان اروپایی و امریکایی که تنها با یک نوع تقویم و یک مبدا سر و کار دارند در طول تاریخ تقویم های مختلفی را که پایه و اساس آن ها سال های شمسی و قمری بوده به کار برده اند.»/ کلیات گاه شماری در جهان، عزیزالله بیات، ص هفت مقدمه.
انواع گاهشمار رسمی و محلی از روزگاران پیشین در ایران کهن و دیگر نقاط خاورمیانه معمول بوده‌است که از میان آن ها سه گاهشمار زیر دارای اهمیت بیشتری بوده‌است: فرس قدیم (هخامنشی)، اوستایی قدیم، مجوس و مغان.
تقویم رایج هخامنشیان به نام فرس قدیم یا فرس هخامنشی معروف بود کتیبه‌های داریوش بزرگ در کوه بیستون در کرمانشاهان و سایر فرمان های شاهان هخامنشی ما را از تقویم رسمی امپراتوری سترگ ایران زمین و چگونگی اصول زمان سنجی در آن روزگاران آگاه می‌سازد. ایرانیان قدیم سال را به چهار فصل دوازده ماه و هر ماه به ۳۰ روز تقسیم می‌کردند در تقویم فرس قدیم آغاز سال با آغاز پاییز مقارن بود
داریوش بزرگ دو نفر از منجمان نامدار کلدانی را جهت اصلاح این تقویم به ایران دعوت کرد و آنان یک سال شمسی را برابر با ۳۶۵ روز و ۶ ساعت و ۱۵ دقیقه و ۴۱ ثانیه معین نمود و تا زمانی که تقویم اوستایی در ایران رواج یافت تقویم رسمی کشور بود
بعد از پادشاهی داریوش بزرگ تقویم مزدیسنا در ایران رایج شد و ماههای زرتشتی جانشین ماه های فرس هخامنشی گردید. این تقویم در تاریخ ایران به تقویم دینی مزدیسنا یعنی تقویم زرتشتی و یا تقویم اوستایی که بعدها تقویم یزدگردی شد مشهور است. این تقویم مذهبی بر اساس فرایض دینی زرتشتیان بنا شد. در اوستا شبانه روز به پنج وقت یا گاه تقیسم شده بود.
اسامی دوازده ماه این تقویم همان اسامی ایزدان معروف دین بهی زرتشتی است و در تقویم امروزی ایران نیز با کمی تغییر محفوظ مانده‌است. این ماه‌ها عبارت اند از:
فروردین: فره وشی یا فروهر
اردیبهشت: اش وهشت
خرداد: خورداد, هوروتات
تیر: تشتری
مرداد: امرداد, امرتات
شهریور: خشتر وئیریه
مهر: میتر
آبان: آبها, آناهیتا
آذر: آتر, آتش
دی: دئو, دئنا (خالق اوهرمزد)
بهمن: وهمن, وهومنه
اسفند: سفندارمذ, اسپنت ارمئتی
ایرانیان در این تقویم روزی که با نام ماه برابر می‌شد جشن می‌گرفتند. زرتشتیان هنوز چنین می کنند. با سقوط هخامنشیان و تسلط یونانیان بر ایران و تاسیس دولت سلوکیان تقویم یونانی در ایران رایج شد و تقویم مزدیسنا از رسمیت افتاد گو این که مردم عامه آن را به کار می بستند تا اینکه پادشاهان ساسانی بازهم با تجدید حیات تقویم مزدیسنا آن را رسمیت دادند امپراتوری سترگ ساسانیان از دین زرتشت حمایت کرد و اصلاحات اساسی در آن پرداختند. به دنبال این روند تقویم مزدیسنا در دوره ساسانی با حفظ خصوصیات دینی, تقویم رسمی و سیاسی کشور ایران شد
بعد از انقراض سلسله ساسانی ایرانیانی که دین خود را حفظ کرده بودند تقویم یزدگردی را به کار بردند سال 632 ميلادي به عنوان مبدا جديد برگزيده شد و اين آخرين تقويم به تقويم يزدگردي شهرت يافت.
با ورود اعراب به ایران تقویم هجری قمری اعمال شد. برای سال‌ها تقویم رسمی کشور، تقویم عربی-اسلامی بود که ماههای عربی داشت و مبدا آن هجرت پیامبر اکرم اسلام از مکه به مدینه بود.
حدود ۴۰۰ سال بعد در حکومت جلال الدین ملکشاه سلجوقی با فرمان خواجه نظام الملک طوسی، عمر خیام و عده‌ای از ریاضی دانان ایرانی گاهشماری جلالی را در ۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری با رصد در شهرهای اصفهان (پایتخت سلجوقیان)، ری و نیشابور تدوین کردند. گاهشماری جلالی، دقیق‌ترین تقویم هماهنگ با سال اعتدالی و مبنای گاه شماری ایرانی است که در راستای اصلاح و محاسبه دقیق گاهشماری ایرانی و درپی گاهشماری یزدگردی به وجود آمد.
مبدأ گاهشماری جلالی سال جلوس ملکشاه بر تخت سلطنت و سرآغاز آن جمعه، اول فروردین سال نخستین جلالی (۴۵۸ هجری خورشیدی)، برابر نهم رمضان سال ۴۷۱ هجری قمری قراردادی (دهم رمضان سال ۴۷۱ هجری قمری هلالی) و مطابق با ۱۵ مارس ۱۰۷8 میلادی جولیانی (۲۱ مارس ۱۰۷۹ میلادی گرگوری) بود که تفاضل آن با تقویم هجری خورشیدی ۴۵۷ سال می‌باشد. در این گاهشماری روز اول سال طوری تنظیم شده‌است که با برابری بهاری همگام شود
در این تقویم سال ۱۲ ماه دارد که از هجرت پیامبر از مکه به مدینه در سال ۶۲۲ بعد از میلاد شروع شده است. در۶ ماه اول سال همه ماه ها ۳۱ روز و در ۶ ماه دوم در یک سال کبیسه همه ۳۰ روز دارند. در سال های معمولی(غیر کبیسه) آخرین ماه ۲۹ روزاست.
گاه شماری جلالی تا پیش از مشروطه در ایران رسمیت نداشت اما بعد از گذشت حدودا ۹۰۰ سال با تصویب مجلس شورای ملی در ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ (1343ق.) گاهشماری هجری خورشیدی تغییراتی کرد. به عنوان تقویم رسمی کشور اعلام شد. در افغانستان نیز عمل می شود.
تقویم شاهنشاهی در اواخر سلطنت محمدرضاشاه پهلوی (1354ش.) با تصویب دو مجلس سنا و شورای ملی تقویم شاهنشاهی معمول شد. مبداء تاریخی آن نوروز سال تشکیل حکومت شاهنشاهی هخامنشی توسط کوروش کبیر (559 پ. م.) در ایران است. طبق این تقویم سال ۱۳۵۰هجری شمسی که بر اساس رای مجلس شورای ملی و مجلس سنای کشور پادشاهی ایران این تقویم، تقویم رسمی ایران شد، که برابر با سال ۲۵۳۰ پادشاهی بود.
پس از انقلاب اسلامی در ایران تقویم مبدا تقویم به هجرت پیغمبر اسلام بازگشت و این تقویم به نام تقویم جلالی شناخته شد و پایه و اساس تقویم کنونی ایران محسوب می‌شود.
با این مقدمه از گاه شماری اینک به بازخوانی پیشینه سالنامه ایران می پردازیم:
نخستين سالنامه در ايران در سال 1290 ق. به دستور مشيرالدوله حاج ميرزا حسين قزويني ملقب به سپهسالار صدراعظم وقت و به مديريت محمدحسن صنيع الدوله انتشار یافت.
مشخصات نخستين شماره اين سالنامه از اين قرار است:
سالنامه ايران 1290، محل انتشار: تهران؛ تعداد صفحات: (198 صفحه) شمار متعدد دارد. خط: نسخ؛ چاپ: سنگي؛ قطع 20 در 11؛ قيمت تکشماره: 5 هزار دينار؛ تصاوير: صفحه 38 تصوير ناصرالدين شاه و صفحه 56 تصوير ميرزاحسين خان مشيرالدوله صدراعظم وقت ايران؛ تاريخ شماره نخست: محرم الحرام 1290 ق. مطابق با 1873 م. (1252 خورشيدي
فهرست مطالب نخستين شماره سالنامه ايران به اين شرح است:
قويم سال، تطبيق سنوات مسيحي با سنه هجري، تواريخ مهم جهان سال به سال، اختراعات مهم سال به سال، اسامي سلاطين قاجار، اداره سلطنت عظمي، اداره خاصه صدارت عظمي، اداره وزارت داخله، وزارت خارجه، وزارت عسکريه، اسامي صاحب منصبان اهل نظام و خارج نظام، اداره وزارت ماليه، اداره وزارت عدليه اعظم، اداره وزارت علوم، اداره دفتر محاسبات، وزارت تجارت و زراعت، وزارت فوايد، وزارت دربار، دارالطباعه و دارالترجمه خاصه همايوني، اسامي اعيان و اشراف و طبقات نوکر و رجال دولت، جمعيت ايران، جمعيت شهرهاي معتبر، اسامي علما و اعيان و اداره حکومتي ولايات ممالک محروسه ايران، اروپا، آسيا، افريقا، ينگي دنياي شمالي، ينگي دنياي مرکزي، ينگي دنياي جنوبي، مسکوکات طلاي ملل مختلفه، مسکوکات نقره، اسکناسي که به عوض وجه نقد رايج است، فهرست سالنامه، فهرست غلطهاي کتابچه سالنامه، فقراتي که از مواقع خود ترک شده است.
محمدحسن خان صنيع الدوله پس از مندرجات مذکور مي نويسد:
خدمت آقايان عظام، مطالعه کنندگان سالنامه ايران عرض مي شود چون تاکنون در اين دولت قوي شوکت ترقيم و ترسيم سالنامه معمول و متداول نبود و در سنه ماضيه زماني که حسب الامر همايون انجام اين خدمت به چاکر خانه زاد صنيع الدوله محمدحسن مرجوع و محول شد زياده اوقات به آخر سال نمانده بود و جمع فقرات و تلفيق مطالب و ترتيب اسامي اعيان و رجال دولت عليه و اجزا و اتباع امر را بر ذمت جان نثاري واجب شمرده به هر طريق بود تا اول سال خجسته فال به پايان رساندم. در تقديم تأخير اسامي بعضي اهمال و تقصيري رفته يا اسم بعضي مطلقاً سمت تحرير نيافته يا چيزي برخلاف واقع تسطير يافته، اميد است به ديده عيبجويي نظر نکرده و طريق عفو و اغماض پيش گيرند که انشاءالله تعالي در سنه آتيه در تصحيح و تنقيح و تکميل سالنامه مبارکه صرف وقت و بذل جهد خواهد شد. تخاي قوئيل سنه 1290.
یحیی آرین پور در این باره می نویسد:
در سال 1291 ق. اعتمادالسلطنه از طرف شاه به ترتیب و ترکیب نخستین سالنامه فارسی مامور گردید و به گفته خود «آلماناکی بس نغز و نیک تلفیق داده مطبوع و منتشر ساخت مشتمل بر هیئت دربار دولت علیه ایران و سایر ملحقات و منضمات آن و رئوس عناوین سایر دول دنیا به علاوه فواید عظیم دیگر … و توفیق( وفق دادن) سال ایجاد آلماناک مزبور با سال بعضی از تواریخ مشهور عالم … و ضبط تواریخ وقایع عظیمه عالم … و تعداد نفوس رعایای هر دولت و تشخیص محصول نباتی و معدنی و حیوانی و موازنه دخل و خرج و تعیین قرض جدید و استعداد لشکر بری و بحری هر مملکت از قسمتهای سیاره ارض.» پس از پایان آن هم چنین رسم شد که در پایان هر کتابی از کتب اعتمادالسلطنه اوراقی به نام سالنامه چاپ می شد و در آن اوراق از سازمان کشوری، مراتب و مناصب، عزل و نصب، نام فرماندهان و سرداران و شاهزادگان و غیره سخن می رفت و کتاب المآثروالآثار اعتمادالسلطنه که در سال 7و1306 ق. به طبع رسیده، در واقع خلاصه ای است از قسمتی از آن سالنامه ها./ از صبا تا نیما، ص 246.
کتاب های نجومی که به طور سالیانه در باره ساعات طلوع و غروب خورشید، ماه، سیارات وپدیده های خاص ستاره شناسی مانند گرفتگی خورشید و اختفای سیاره و ستاره ای منتشر می شد آلماناک (Almanac ) ستاره ای( ستاره شناسی) نام دارد
محمدحسن صنیع‌الدوله که بعدها اعتمادالسلطنه لقب گرفت. وزیر انطباعات و ابنیه ناصرالدین شاه بود (رئیس دارالطباعه و دارالترجمه دولتی و مترجم حضور پادشاه و مدیر روزنامه‌های دولتی بوده است) وی هر سال یک جلد کتاب جغرافیا و سالنامه‌های هر سال را در ذیل کتاب همان سال منتشر کرده است.
نسخه ای از نخستين سالنامه ايران در مركز اسناد آستان قدس رضوي نگهداري مي‌شود
اعتمادالسلطنه ضمن بيان چگونگي انتشار سالنامه، نويد نشر مستمر آن را اعلام کرد. سالنامه ايران در سال 1291 به نام سالنامه دولت عليه ايران تغيير نام داد و در 226 صفحه با همان خصوصيات در تهران به طبع رسيد و 22 شماره از آن چاپ شد
سالنامه دیگری را احصائیه گمرکی ایران منتشر کرد.
در سال1320 ق. زمان مظفرالدین شاه اداره پست سالنامه ای چاپ و منتشر کرد.
سالنامه ای با نام سالنامه در باب معارف و تعلیمات عمومی سنه ۱۳۲۸-۱۳۲۹ منتشر شده است
در سال 1296خورشیدی موسسه اقبال سالنامه ای در چاپخانه میرزا علی اصغر چاپ و منتشر کرد. چاپخانه استاد میرزا علی اصغرتاریخ تأسیس 1324 ق.محل چاپخانه،نزدیک باغ مروی بود. اقبال از سال 1300 به بعد آن را در چاپ خانه حاج علمی چاپ کرد.
سالنامه وزارت معارف و صنایع مستظرفه سال ۱۲۹۷ شمسی در ۸۰ صفحه در قطع رحلی با چاپ سربی توسط سه وزراتخانه معارف،اوقاف و صنایع مستظرفه به مدیریت علی اصغر حکمت در تهران تدوین و منتشر شد
محمد علی امیر جاهد در نوروز 1304 یک تقویم کوچک به عنوان سالنمای1304 انتشار داد و این مقدمه‌ای شد برای بنیاد گذاری سالنامه پارس که در 24 بهمن این سال نخستین شماره‌اش با عنوان سالنامه پارس 1305 در تهران و شیراز منتشر شد.
سالنامه دُنیا، سالنامه‌ای سیاسی و اجتماعی بود که ناشر روزنامه دنیا نخستین بار در فروردین ۱۳۲۴ خورشیدی منتشر کرد. صاحب امتیاز و مدیر مسئول آن عبدالکریم طباطبایی بود.
جمعی از افرادی که در امر استخراج و انتشار تقویم دستی داشته اند : نجم الممالک، نجم الدوله، مصباح(نوه نجم الدوله)، ذوالفنون، سید جلال تهرانی، نوبخت شیرازی.
در حال حاضر بیش از ۹۰ عنوان سالنامه های تخصصی در موضوعات اقتصاد، سیاست، زنان و امور نظامی و همچنین ۴۹ عنوان سالنامه های عمومی و قدیمی در مرکز اسناد این سازمان نگهداری می شود
منبع :
کلیات گاه شماری در جهان، عزیزالله بیات، دانشگاه بهشتی، 1381.
قانون مسعودی، ج ۱.
از صبا تا نیما، یحیی آرین پور، زوار، 1350.
نوروزنامه، رساله منسوب به خیام نیشابوری
گاهشماری جلالی، پایگاه اطلاع رسانی مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، اسفند ۱۳۹۰.
چکیده‌ای درباره گاهشماری جلالی، رضامرادی غیاث آبادی، تارنمای پژوهش‌های ایرانی، فروردین ۱۳۹۱.
«۵۲۶ سال با تقویم جلالی». وبگاه خبرگزاری میراث فرهنگی، فروردین ۱۳۹۱.
دقیق‌ترین تقویم جهان، هدیه خیام به ایرانیان
روزنامه اعتماد ملي، ش 675 .
دقیق‌ترین گاهشمار جهان، امير حسن‌زاده، كارشناس موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران.
زمانی که «خیام» تنظیم تقویم خورشیدی را تکمیل کرد
گاهشماری ایرانی، موسی اکرمی، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۰.
سالنامه‌نگاري در ايران، سيدفريد قاسمي، شركت سهامي كتاب‌هاي جيبي.
تقویمهای قدیمی، ازجمله استخراج شادروانان میرزا ابولقاسم نجم الممالک، حاج اسماعیل مصباح، تقویم صدساله و ده ساله ادارۀ کل آمار و ثبت احوال ایران و تقویمهای مختلف دیگر
