جلوخان – فضایی وسیع در جلو پیشطاق ورودی بعضی از بناهای بزرگ و مهم. جلوخان، مركّب از واژه تركی جلو و واژه فارسی خان (به معنای كاروانسرا، خانه و سرا رجوع کنید به فرهنگ بزرگ سخن، ذیل جلوخان، خان؛ نفیسی، ذیل خان)، به معانی پیشگاهِخانه، میدانگاهِ جلو درِ خانه و محوطه بازِ روبه‌روی درِ خانه و مسجد و كاروانسرا و زیارتگاه به‌كار می‌رود ( فرهنگ بزرگ سخن). در بعضی از شهرهای ایران، جلوخان یا پیشخان مترادف با پیشطاق نیز هست (سلطان‌زاده، 1372ش، ص70).
این اصطلاح معماری ایرانی از دوره صفویه (906 ق. تا1135) در منابع به كار رفته (منشی قمی، ج2، ص626) و در دوره قاجار (1210تا1344) اصطلاحی رایج بوده است. (سپهر، 1368ش.، صص209، 211؛ مستوفی، ج1، ص170).
تا دوره سلجوقیان (429تا707) به فضا و نمای ورودی بناهای مهم چندان توجه نمی‌شد. از دوره سلجوقیان ساخت پیشطاق ها و سردرهای زیبا رواج یافت و فضاهایی مانند دالان، هشتی و ایوان طراحی گردید. پس از آن نیز در دوره ایلخانیان (654ق. تا 750)، ساخت پیشطاق ها و سردرهای بسیار بلند، برای تأكید بر فضا و نمای ورودی، اهمیت یافت. با این زمینه، فضای ورودی در دوره تیموریان (807تا913)، به عنوان بخشی از ساختمان بناهای مهم، مورد توجه معماران قرار گرفت(سلطان‌زاده، 1372ش، صص25و26). ساخت جلوخان به شكل رایج در ادوار اخیر، به شیوه‌ای كه از ویژگی های معماری ایرانی محسوب می‌شود، از دوره صفویه و قاجار در جلو بسیاری از بناهای مهم، به ویژه مساجد، ضروری شمرده می‌شد. گاه نیز ساخت جلوخانِ مساجد تدبیری بود برای رفع مشكلی در ساختمان، مثلاً در مسجد امامِ (مسجد شاه) اصفهان كه ورودی مسجد در جهت قبله قرار نداشت، با ساخت یك جلوخان به اضافه پیشطاق و هشتی، درِ ورودی در جهت قبله ساخته شد و فضای ورودی مسجد با میدان نقش جهان هماهنگ گردید (همان، صص 28و29؛ پوپ، ص210).
فضای ورودی كاخ ها اهمیت ویژه‌ای داشت و اغلب شكوهمند ساخته می‌شد و اگر كاخی فاقد جلوخان بود، گاه ترجیح می‌دادند كه یك جلوخان یا میدان برای آن بسازند؛ از این‌رو، در كاخ هایی مانند شمس‌العماره تهران كه به شیوه اروپایی ساخته شده است و جلوخان ندارد، كمبود این عنصر محسوس است (سلطان‌زاده، 1372ش، ص57).
كاروانسرای مهیار اصفهان از دوره صفویه است كه جلوخان آن به بازارچه متصل است (كیانی و كلایس، ص89).
ساخت جلوخان برای خانه‌های اعیانی دوره قاجار متداول بود (مستوفی، ج1، ص170). احداث آن در باغ هایی كه دارای طراحی دقیقی بودند نیز مورد توجه قرار می‌گرفت، چنان كه این شیوه در دوره قاجار معمول بود (سلطان‌زاده، ص55؛ سپهر، 1368ش.، ص209).
جلوخان بازارها و بازارچه‌ها به‌عنوان فضایی مركزی، برای ارتباط با بناهای دیگر مانند مسجد و آب‌انبار و غیره، ساخته می‌شد (معتمدی، صص228و 300).
نمای جلوخان ها را معمولاً با تزئینات گوناگون، مانند كاشی‌كاری و گچبری، می‌آراستند. اگر جلوخان در كنار میدان قرار می‌گرفت و احتمال داشت از فضای میدان تأثیر بپذیرد، با احداث یك سكو یا دست‌انداز، قلمرو جلوخان را از فضای میدان متمایز می‌كردند. این شیوه در مسجد امام اصفهان، با ساخت سكو، اعمال گردید. همچنین ساخت حوضی با ابعاد متناسب در بسیاری از جلوخان ها، به‌ویژه جلوخان های مساجد (از جمله مسجد امام و مسجد شیخ‌لطف‌اللّه در اصفهان، مسجد امام تهران و مسجد جامع یزد) رایج بوده است. در دهه‌های اخیر تعدادی از این حوض ها از بین رفته و تغییراتی در فضای جلوخان ها ایجاد گردیده است (سلطان‌زاده، صص66و 69).
دوره شكوفایی ساخت جلوخان، در عهد قاجاریه و در بناهای متعددِ این دوره، به‌ویژه مساجد و مدارس، بوده است. در این دوره مساجد منحصر به فردی با جلوخان های بزرگ و تزئینات كاشی‌كاری و گچبری ساخته شد، مانند مسجد و مدرسه سپهسالار (شهید مطهری)، مسجد امام (سلطانی، شاه) تهران(غنچه، ص105؛ محمدی، ص179؛ ملازاده، ص111؛ ملازاده، ص197).
طراحی جلوخان در معماری هند دوره گوركانیان (932ـ 1274) نیز با معماری ایرانی ارتباط نزدیك داشت و به‌ویژه در ساخت آرامگاه های بزرگ از آن استفاده شد مانند تاج محل (كخ ، ص98).
جلوخان، كه به پیروی از ساخت ورودی ها در معماری ایرانی، با عقب‌نشینی از معبر عمومی ساخته می‌شد (مرادی و امیركبیریان،ص16)، كاركردهای گوناگونی‌داشت. مهم‌ترین كاركرد آن اهمیت بخشیدن به فضای ورودی بنا و جنبه دیگر آن ایجاد فضایی واسطه‌ای و انتقالی بین فضای بیرونی و درونی بود؛ از این‌رو، جلوخان محلی برای توقف و انتظار، مكانی برای ارتباط فضاهای عمومی یا نیمه‌عمومی یا خصوصی و نیمه‌خصوصی، مكانی برای تغییر مسیر حركت، بدرقه و استقبال بود (سلطان‌زاده، صص170 و176 و172).
از كاركردهای اجتماعی جلوخان، استفاده از آن برای تجمع عادی یا برگزاری برخی مراسم بود، به‌طوری كه بعضی از جشنهای ملی یا مذهبی و عزاداریها، از جمله مراسم تعزیه، در فضای جلوخان یا پیشطاق ورودی بناهای مهم انجام می‌شد و هنگام اعیاد و جشن ها، پیشطاق و جلوخان خانه‌ها و بناهای بزرگ را آذین می‌بستند و حتی گوسفند قربانی را در جلوخان ذبح می‌كردند (سپهر، صص211 و213؛ سلطان‌زاده، صص173و 176).
جلوخان كاركرد اقتصادی هم داشت؛ دكان هایی در اضلاع آنها ساخته می‌شد و دستفروش ها هم در آنجا مستقر می‌گردیدند و خرید و فروش انواع كالا، به‌ویژه در جلوخان بازارها، صورت می‌گرفت ( كمپفر، ص194؛ فلاح‌فر، همانجا).
گاه جلوخان محل نصب كتیبه‌ها و وقفنامه‌ها و فرمان ها بود؛ جلوخانِ مسجد امام تهران از نمونه‌های آن است ( سلطان‌زاده، ص178؛ غنچه، همانجا).
منابع: آرتور پوپ، معماری ایران؛ سپهر، مرآت الوقایع مظفری؛ یادداشتهای‌ملك‌المورخین ؛ حسین سلطان‌زاده، فضاهای شهری در بافت های تاریخی ایران؛ همو، فضاهای وروردی در معماری سنّتی ایران؛ بهناز غنچه، «مسجد امام‌خمینی (تهران)»، در دایرة‌المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی؛ فرهنگ بزرگ سخن؛ سعید فلاح‌فر، فرهنگ واژه‌های معماری سنّتی‌ایران؛ انگلبرت كمپفر، سفرنامه كمپفر؛ محمدیوسف كیانی و ولفرام كلایس، كاروانسراهای ایران ؛ اصغرمحمد مرادی، آتش‌سا امیركبیریان، معرفی تعدادی از ابنیه سنّتی معماری ایران؛ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من؛ محسن معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران؛ كاظم ملازاده، «مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری/ سپهسالار (تهران)»، در دایرة‌المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی؛ احمدبن حسین منشی قمی، خلاصة التواریخ؛ فرهنگ نفیسی؛ محمدعلی مخلصی، دانشنامه اسلامی.
