باد تهران – يكى ديگر از عوامل مؤثر در ايجاد آسايش باد مىباشد كه در طراحى فضاها از اهميت زيادى برخوردار است، لذا به بررسى چگونگى بادهاى اصلى شهر تهران از لحاظ شدت و جهت در فصول مختلف سال مىپردازيم:
جهت وزش عمومى باد (باد غالب) – در تهران از غرب به شرق بوده و حداكثر اندازهگيرى آن برابر 80 گره مربوط به اواخر مرداد 1342 جهت آن از شمال غربى به سمت جنوب شرقى بوده است.
بادهاى تهران تقسيم مىشوند به:
جبهه هواى خنكى كه از طرف غرب تهران مىوزد از درياى مديترانه نشأت گرفته و مقدارى هم از كوران خزر كه از ناحيه منجيل مىگذرد به آن اضافه مىشود.
باد جنوب غربى كه به باد شهريار معروف است در حقيقت باد كنترآليزه اقيانوس هند است كه در فصل گرما، گرم و در فصل سرما، سرد است اين باد در مواقع مختلف سال توام با بخار آب نيز بوده و هرچند گاه موجبات بارندگى را فراهم مىآورد.
باد شرقى و جنوب شرقى كه از سوى خراسان و كوير جريان دارد با اينكه دفعات وزش اين باد كم است ولى اغلب به جهت اينكه از روى كوير لوت مىگذرد داراى گرد و خاك زيادى است. باد جنوبى كه از كوير لوت بر مىخيزد و مطالعه آمار منتشره سازمان هواشناسى ايستگاه مهرآباد مؤيد آن است.
بادهاى تابستانى و زمستانى، در تابستان بادهاى عمده به ترتيب از سمتهاى غرب، جنوب غربى، جنوب شرقى و جنوب مىوزد. باد غرب كه خنك و مطبوع است در بخش قابل توجهى از طول روز از آغاز صبح وزيده و شدت بيشترى نسبت به بادهاى ديگر دارد.
باد جنوب غربى (باد شهريار) كه تا حدودى گرم است از قبل از ظهر شروع به وزيدن كرده و نسبت به باد غربى قدرى ملايمتر است، در مجموع اثر اين باد در تهران در تابستان مطبوع است.
باد جنوب شرقى نيز از نزديكىهاى ظهر شروع به وزيدن كرده و با تداوم بيشترى نسبت به باد شهريار و با ملايمت ادامه مىيابد، از مناطق كويرى مىآيد، سرعت كمى دارد، مطبوع است.
باد غالب زمستان از سمت غرب بوده و در ساير جهات منجمله شمال غرب و شمال و جنوب غربى بادهاى پراكنده و با شدت كمترى وجود دارد، باد غربى از حوالى صبح به طور غير مداوم و پراكنده ولى با شدت نسبتاً زيادى شروع شده و در طول روز تا طلوع آفتاب بر تداوم آن افزوده مىشود.
باد جنوب غربى نيز بيشتر در حوالى ظهر وزيده و بعضاً در حوالى غروب و يا صبح زود نيز ملاحظه مىشود.
! باد مطلوب زمستان
! باد نامطلوب تابستان
نتيجه: در زمستان باد غرب تأثير منفى مزاحم داشته و بادهاى شمالى و شمال غربى و جنوب غربى از اين نظر در درجه بعدى قرار دارند.
در فصل بهار نيز بادهاى عمده به ترتيب باد غربى، جنوب غربى بوده و در جهات ديگر منجمله شمال غرب، شمال شرق، جنوب و جنوب شرقى نيز بادهاى پراكنده و با شدت نسبى كمترى مشاهده مىگردد.
بنابراين بادهاى بهارى تأثير چندانى در تعيين جهت ساختمانها ندارند.
در فصل پاييز بادهاى عمده: باد غربى، جنوب غربى، جنوب شرقى، جنوب شرقى – غربى، شمالى و شمال غربى، باد غربى شدت بيشترى داشته ولى تداوم آن كم است. در حالىكه بادهاى جنوب غربى و جنوب شرقى تداوم بيشترى دارند. بادهاى شمالى و شمال غربى به ويژه در صبحگاهان تداوم بيشترى نسبت به ساير جهات دارد.
زمينه تأثير بادهاى تهران بر روى جهت استقرار ساختمانها به صورت مطبوع، مزاحم، نيمه مطبوع، نيمه مزاحم و ناچيز تقسيم بندى مىشود.
ايجاد شكستگى در ساختمان براى هدايت باد و… مىباشد.
بادهاى غالب در امامزاده قاسم، نتايج بررسى:
حفاظت بافت مسكونى و ساختمانها در مقابل باد غرب در طول سال به ويژه در زمستان ضرورت دارد.
بادهايى كه از شمال مىوزند مزاحمت چندانى ندارند ولى بايد در طراحى واحدها عوامل كنترل كننده براى آن پيش بينى نمود. بادهاى جنوب به شمال كه در تابستان مىوزد و در طول سال معمولاً جريان دارد بادهايى مطلوب و قابل استفاده در طراحى معمارى و شهرسازى مىباشد.
با توجه به ميزان و جهت تابش آفتاب و همچنين در نظر گرفتن جهت بادهاى مزاحم و مطبوع و از جمع بندى كلى آنها به اين نتيجه مىرسيم كه بهترين زاويهاى كه جهات نورگيرى اصلى ساختمان كه در آن واقع شده است بين 15 درجه غربى تا 20 درجه جنوب شرقى مىباشد.
در تهران سه باد مشخص به شرح ذيل وجود دارد كه هر يك در هواى شهر تأثير خاصى دارد:
1. بادشمال (N)، كه منشأ خيزش آن دره توچال است. اين جريان هواى كم فشار را باد توچال گويند. ! باد توچال.
2. باد ورامين (E) كه از سمت خاورى تهران مىوزد.
3. بادى كه از باختر (W)، مىوزد و در ميان مردم به باد شهريار شهرت دارد.
وزش بادهاى شمال غربى و سمت شرقى تهران كه به بادهاى شهريار و ورامين معروفند، از بادهاى آليزه است.
بادهاى آليزه، برخلاف بادهاى مناطق معتدله كه وزش نامنظم دارند – در تمام مدت سال در نواحى استوايى و روى اقيانوسها به طور منظم جريان دارد. جهت وزش بادهاى آليزه در نيمكره شمالى از سمت شمال شرقى به سمت جنوب غربى است و معمولاً در دو طرف دايره استوا و حوالى 30 درجه عرض جغرافيايى – تهران بين 40-30 درجه عرض جغرافيايى واقع شده – با سرعت متوسط 6 متر در ثانيه مىوزند. / باد و بادشكن، ص 15. نقل شده در تهران در گذرگاه تاريخ ايران، ص 354.
با اينكه در گذشته علم امروزى هواشناسى و تجهيزات پيشرفته وجود نداشت ولى دانش شناسايى باد و هوا به صورت سنتى مورد توجه بود و شيوههاى مقابله با زيان باد يا استفاده از حُسن باد به كار گرفته مىشد. در معمارى، كشاورزى و… اين دانش لحاظ و مورد توجه قرار گرفت.
كاروانسراها در بيابانها و مسير راهها مسافران را از گزند بادهاى شديد مصون مىداشتند و بادگيرها از نيروى باد در تهويه هوا و خنك كردن فضاى زندگى نقش خود را ايفا مىكردند.
جعفر شهرى از باور مردم تهران قديم مىنويسد:
«… باد سام، باد شهريار؛ دهستان شهريار در بيست كيلومترى جنوب غربى تهران واقع شده است با بادهاى شديد موسمى و غير موسمى كه هنگام وزش چيزى را در مسير خود از ثمر و شجر سالم و بر سر پا نمىگذارد؛ در آن حد كه درختان عظيمالجثه را از ريشه كشيده، شيروانىهاى عمارات را كنده به دور مىافكند. اين باد سابق بر اين خسارات و زيانهايى براى مردم تهران به بار مىآورد و از آنجا كه از بيابانهاى بى آب و علف پر مزبله مىگذشت و كثافات و ناخوشىهايى با خود مىآورد مردم مىگفتند اين باد غضبى است كه آنرا خدا براى مردم گنهكار تهران نازل مىكند.
قصه آن را هم چنين مىگفتند كه چاه عميقى در پشت (عليشاه عوض) وجود دارد كه باد از ميان آن بر مىآيد و موكلى دارد با هيكلى به اندازه كوه دماوند كه رو به تهران بر دهانه آن چاه نشسته است و شامه تيزى دارد كه بوى گناه را از هزار فرسخى استشمام مىكند و چون آن بو به مشامش برسد از سر چاه برخاسته مىگريزد كه باد بيرون زده به راه مىافتد و ضرر و زيانش بستگى به سبكى و سنگينى گناه دارد كه انجام يافته است و از بادهاى سهمگين آن يكى باد سام (زهردار) بود كه در زمان مظفرالدين شاه آمده بود و موجب مرض وبا گرديده، بيش از نيمى از جمعيت تهران را به ديار هلاك كشيده بود. » / تهران قديم، ج 1، ص 159.
بررسى جريان باد: باد حركت افقى هواست كه بر اثر اختلاف فشار، از سمت كانون پر فشار به سوى كانون كم فشار پديد مىآيد. بادها را به لحاظ سرعت، جهت وزش و منشأ تشكيل، تقسيمبندى مىكنند. ولى براى مطالعه همگانى، آگاهى از وسعت منطقه وزش باد نيز ضرورت دارد. در اين تقسيمبندى به طور كلى سه دسته بادهاى محلى، منطقهاى و سيارهاى از يكديگر تفكيك مىشوند.
1. بادهاى محلى، بر اثر تغيير روزانه فشار بين دو كانون محلى و نزديك به هم به وجود مىآيد و جهت آنها داراى تناوب شبانه روزى است. بدين معنى كه در طى روز جهت وزش آنها مخالف جهت وزش شبانه است، مانند نسيم دريا و خشكى و يا نسيم كوه و دشت. به اين ترتيب كه در طى روز در ساحل دريا وزش باد از سمت دريا به خشكى است و در شب بر عكس. همچنين در نسيم كوه و دشت، جريان هوا در روزها از سمت دشتها و درهها به سمت كوه و قله است و در شبها با سرد شدن زود هنگام نوك كوهها، جريان هوا از سمت كوه به دشت است. بادهاى محلى معمولاً داراى نامهاى بومىاند كه به دليل تناوب و نظم نسبىشان مورد توجه ساكنان و بوميان قرار گرفته و شناخته شدهاند، مهمترين جريان محلى شهر تهران نسيم توچال نام دارد كه از ديرباز شناخته شده و به باد توچال معروف بوده است. بهرهگيرى از جريان اين باد در گذشته پيوسته براى خنك كردن فضاهاى تابستانى مورد توجه بوده است.
روند تغييرات و تناوب روزانه اين باد بدين صورت است كه در طى شب با سرد شدن سريع رشته كوه البرز، كانون پر فشار محلى روى رشته كوه توچال شكل مى گيرد و اين جريان سرد به دليل سنگينى و فشار زياد به سمت پايين كوه مىوزد. به اين ترتيب شبها نسيم ملايمى از سمت شمال شهر و از جانب ارتفاعات البرز شروع به وزيدن به درون شهر مىكند و معمولاً خيابانها و بزرگراههايى كه جهت شمالى – جنوبى دارند مانند بزرگراه چمران، خيابان ولىعصر و بزرگراه مدرس و… به خوبى اين جريان را هدايت مىكنند و تا نقاط داخل شهر نفوذ مىدهند. اين جريان تا آغاز صبح ادامه دارد و در نتيجه دود و آلودگى و گردوغبار فضاى شهر به تدريج به جنوب شهر انتقال مىيابد. به همين دليل صبحها هواى شمال شهر شفاف و تميز است و كوهها و دامنههاى توچال به خوبى پيداست و به اصطلاح گفته مىشود ميدان ديد افقى به سمت شمال شهر زياد است. در مقابل، جنوب شهر مانند شهررى و كوه بىبى شهربانو در هالهاى از دود و گردوغبار قرار دارد و ميدان ديد به سمت جنوب شهر كم و بسته است و غالباً نوك كوه بىبى شهربانو از وراى اين هاله دود پيداست. در طى روز با طلوع خورشيد و گرم شدن سريعتر دامنهها به علت كسب انرژى و گرماى بيشتر تحت تأثير شيب دامنه، اختلاف جنس كوه و دشت، جهت جريان هوا عوض مىشود و هواى سرد انباشته شده روى شهر، دوباره به سمت دامنههاى توچال مىوزد. بر اثر اين وزش بعدازظهرها و هنگام عصر معمولاً رشته كوه توچال در هالهاى از دود و غبار شهر فرو مىرود. ا رتفاع زياد اين رشته كوه اجازه عبور و فرار اين هواى آلوده را نمىدهد و آلودگىهاى محيط زيستى و ايجاد پديده وارونگى از نتايج آن است. در پارهاى موارد كه جريانهاى منطقهاى و بادهاى غربى همراهى مىكنند تا حدودى از آلودگى هوا كاسته مىشود.
بررسى گلبادهاى ساعتى و روزانه ايستگاه مهرآباد، باد محلى توچال را به خوبى نشان مىدهد به طورى كه جريان شمالى تقريباً از ساعت 18/5 شروع مىشود و تا ساعت 6/5 صبح به اوج خود مىرسد. شدت اين جريان به اختلاف دما و فشار بين سطح شهر و دامنههاى البرز بستگى دارد.
2. بادهاى منطقهاى: اين بادها در سطح وسيعترى مىوزند و معمولاً بين دوكانون جغرافيايى كه اختلاف عوامل اقليمى آنها زياد است جابجا مىشوند. تقسيمبندى دقيقى درباره حدود و وسعت بادهاى منطقهاى وجود ندارد اما معمولاً بين دو كانون كمفشار و پرفشار منطقهاى كه سطوح به نسبت وسيعى را تشكيل مىدهند، به حركت در مىآيند. بادهاى منطقهاى بر اثر تغييرات فشار درازمدت (در مقياس ماه و فصل) به وجود مىآيند. از جمله بادهاى منطقهاى كه شهر تهران را تحت تأثير قرار مىدهند مىتوان از بادهاى جنوبى و جنوب شرقى نام برد كه در ماههاى گرم سال از سمت دشت كوير و چالههاى مركزى ايران مىوزند.
بادهاى جنوبى و جنوب شرقى از ماه خرداد شدت مىگيرند و در مرداد ماه به اوج خود مىرسند. الگوى باد غالب در اواخر تير و مرداد ماه، جنوب شرقى است. اين جريان هوا گردوغبار و هواى گرم چالههاى مركزى را به دشت تهران وارد مىكند و تا شهريور ماه جريان باد نايب غالب به شمار مىرود. جريان هواى مزبور در طى شبها به صورت نسيم خنكى در نواحى جنوب شهر به خوبى احساس مىشود. كمترين ميزان هواى آرام شهر تهران در حدود خرداد ماه 18% است و در مجموع، فصل تابستان كمترين هواى آرام را دارد، به طورىكه درصد هواى آرام در طى ماههاى اين فصل به كمتر از 30% مىرسد. گلبادهاى ماهانه تابستان نشان مىدهند كه علاوه بر بادهايى كه از سمت جنوب و جنوب شرقى مىوزند. بادهاى غربى نيز در منطقه جريان دارند و باد نايب غالب به شمار مىروند. اما همچنان بادهاى قوى و سريع، از سمت غرب مىوزند، در طول دوره سى ساله 1369/1990 – 1340/1961 سريعترين باد با جهت غربى در مردادماه، شهر تهران را تحت تأثير قرار داده است كه سرعتى در حدود 148 كيلومتر بر ساعت (معادل 80 نات يا 41 متر بر ثانيه) داشته است.
3. بادهاى سيارهاى، عامل اصلى ايجاد اين بادها نابرابرى در توزيع انرژى تابشى خورشيد در سطح كره زمين است. بادهاى سيارهاى در مقياسهاى بسيار وسيع وزش دارند و قارهها و اقيانوسها و نيمكرههاى زمين را تحت تأثير قرار مىدهند. به همين دليل گردش عمومى هوا را در سطح كره زمين تشكيل مىدهند و با خود توده هواهاى متفاوت گرم و مرطوب، سرد و مرطوب، گرم و خشك و سرد و خشك را جابجا مىكنند. اينها عامل اصلى تمام تغييرات آب و هوايى سطح زمين به شمار مىروند. بادهاى غربى از جمله بادهاى سيارهاى هستند كه در تمام طول سال كمابيش شهر تهران را تحت تأثير قرار مىدهند و مىتوان از آنها به عنوان باد غالب نام برد.
وزش بادهاى غربى در حمل و انتقال تودههاى هواى مرطوب و سرد كه نقش اصلى را در تعيين آب و هواى شهر تهران دارد، مؤثر است. با توجه به آنكه توده هواهاى مختلفى در فصل زمستان و پاييز از سمت غرب و شمال غرب به صورت سيكلون و آنتى سيكلون در داخل موج بادهاى غربى به شهر تهران مىرسند، چنين نتيجه گرفته مىشود كه اقليم اين شهر در سطح بزرگ مقياس، در كنترل عناصر آب و هوايى بيرونى و بسيار دور قرار دارد. در واقع آب و هواهايى با منشأ متفاوت و خارج از محدوده كشور، اقليم كلى اين شهر را در كنترل خود گرفتهاند. / مبانى آب و هواشناسى، نقل شده در نگاهى به تهران، ص 103.
باد شمال – در گستره تهران پيش از آنكه ساختمانها را بسازند جز آبادى و دهكدههايى خرد مانعى براى وزش باد وجود نداشت. در آن دوران جز باد شهريار كه از غرب مىوزيد و گاه بسيار شديد و در پاييز و زمستان گزنده بود – از سمت شمال نيز نسيم خنكى به ويژه در تابستانها مىآمد كه حاصل جابجايى طبيعى هوا در كوههاى شميران بود و بسيار دلپذير و مطبوع بود و مردم پشتبام خواب و حياط خواب آن دوران را سخت خوش مىآمد.
باد شمال كه از كوههاى شميران به طرف جنوب مىوزيد از قديم در تداول عامه به باد شمال يا باد توچال شهرت داشت.
«هواى اين چيذر چندان خنك نيست. شب باد اين محل باد توچال و روز باد ورامين است و باد شهريار در صورتى كه شدتى داشته باشد به اين آبادى مىوزد». / جغرافياى تاريخى شميران، ص 326.
در دامنههاى جنوبى رشته كوههاى البرز (شميران) با غروب آفتاب، هوا به موازى خطوط ارتفاعى كوهها به ناگهان رو به سردى مىگذارد و سبب تشكيل جريان فشار زياد مىگردد. در حالى كه هواى شهر تهران گرماى روز خود را همچنان حفظ كرده است. جريان فشار زياد از سمت كوههاى شمالى به سوى شهر به وزش در مىآيد. اين جريان هوا به «باد توچال» معروف است. / تهران در گذرگاه تاريخ ايران، ص 352.
