داریوش شهبازی 14/2/1403 باغ های هزارگانه تهران

داریوش شهبازی
14/2/1403
باغ های هزارگانه تهران
باغ ایرانی بر پایه معماری و عناصر تشکیل دهنده آن و با ساختار هندسی، آب و درختان و کوشک میانی و غیره نخستین بار در فلات ایران شکل گرفته است که در دامان فرهنگ ساکنان این سرزمین آفریده و پرورانیده شده است. باغ ایرانی را با واژه های پالیز، باغ سرا، پردیس یا فردوس، بوستان یا بستان(پرشن گاردن Persian gardens) هم توصیف کرده اند. مورخان یونانی از باغ های ایرانی سخن رانده اند. گزنفون می نویسد؛ شاهان هخامنشی همه گاه و همه جا، باغ‌هایی پر از آفریده‌های زیبا، آفریده اند. واژه های یونانی paradeisos فرانسه paradis ، انگلیسی paradise به معنی بهشت از این ریشه است.
باغ چلیپایی ایرانی سه مولفه ساختاری – طراحی، سبکی منحصر به فرد دارد:
– در مسیر جوی آب یعنی شیب با تبعیت از ثقل زمین، قرار دارد.
– گرداگرد آن حصار است.
– عمارتی در مرکز یا قسمت مرتفع باغ و استخر آب دارد.
هندسه باغ تقسیمات راست گوشه و انتظام چهار بخشی دارد. انتظام باغ بر اساس هندسه محوری و تقارن است. شکل باغ ایرانی تلفیق مولفه آب، گیاه و معماری است. گوهر این اندیشه در ابعاد دیگر فرهنگ ایرانی تجلی یافته است. اندیشه ای که در قالی و نگارگری ایرانی هم جلوه گری می کند.
باغ ایرانی پاسارگاد نخستین الگوی معماری باغ‌ ایرانی است. طراح باغ پاسارگاد با اندیشه کورش بدان پرداخته است. در دورهٔ های بعد این سیر تفکر و طراحی ادامه یافته است. در عصر ساسانیان و دوره های پس از اسلام همین رویه ادامه حیات داده است. از همان زمان باغ‌ها در جلوی کاخ‌ها و معابد شکل گرفته است. مقابل باغ فضای وسیعی (جلوخان) طراحی می شد. نقش برجسته صحنه شکار خسرو پرویز، در طاق بستان از قدیمی ترین نمونه های باغ ایرانی است.
خلفای بنی‌امیه در سامره و اندلس طرح باغ‌های ساسانی را ادامه دادند. تیموریان و سلسه های دیگر هم به راه پیشینیان رفتند. صفویان نیز در قزوین و اصفهان و غیره همین راه را پیمودند. قاجاریان تا اواسط این دوره از این مسیر عدول نکردند، اما از دوره ناصری به بعد رفته رفته با احداث پارک های امین السلطان، ظل السلطان و امین الدوله و … پای سبک باغ اروپایی هم در تهران و ایران باز شد. در دوره پهلوی به طور برجسته تلفیقی از باغ های ایرانی و اروپایی را در پارک ها و غیره شاهد هستیم.
نه باغ ایرانی در ایران، در سال ۲۰۱۱ به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند؛ باغ پاسارگاد، باغ ارم شیراز، باغ چهلستون اصفهان و باغ دولت آباد یزد و غیره.
تهران نامه بیش از هزار باغ را در تهران معرفی کرده است. شوربختانه تعدادی اندک از آنها باقی مانده است که مجدانه و همشمندانه در حفظ و نگهداری این میراث اندک باید سخت کوشید.