بازخوانی نقشه تاریخی نهر انتقال آب کرج

نهرکرج و نقشه تاریخ آن
بازخوانی نقشه تاریخی نهر انتقال آب کرج
شماره روزنامه:۵۸۷۸
تاریخ چاپ:۱۴۰۲/۰۸/۲۹
شماره خبر:۴۰۲۱۶۱۴
تاريخ و اقتصاد
پس از اینکه تهران برای پایتختی برگزیده شد، با افزایش جمعیت، تامین آب یکی از اقدامات ضروری بود. علاوه بر کشیدن قنواتی که به آب شرب ساکنان اختصاص داشت، راه‌های دیگری مانند انتقال آب از کوهپایه‌های البرز می‌توانست کمبود آب شرب شهر را تامین کند. نقشه‌هایی که مبنای این تحقیق قرار گرفته، سندی است که دلالت بر همین اقدام مهندسی دارد؛ یعنی انتقال آب با کشیدن نهر از رودخانه کرج به شهر تهران. نقشه‌ها که در کاخ گلستان و وزارت خارجه نگهداری می‌شود، رنگی است و روی آن اطلاعاتی درباره نحوه احداث نهر درج شده است؛ اما بدون ذکر عنوان، تاریخ، نام نقشه‌نگار و موضع دقیق است. به سبب کم شدن آب احتمالا نقشه‌هایی برای مرمت نهر کرج در حدود۱۲۶۷ق به دست یکی از مهندسان دربار قاجار، در اوایل پادشاهی ناصرالدین‌شاه، همزمان با صدارت امیرکبیر تهیه شد. انتقال آب کرج به تهران، ۶سال پیش‌تر، به دستور محمدشاه و در روزگار صدارت حاج میرزا آقاسی عملی شده بود.

بازخوانی نقشه‌ها
نقشه‌ها امتداد یک نهر را نشان می‌دهد که با اتصال به هم کامل می‌شود. نهر مصنوع مذکور از جایی در گوشه بالایی سمت راست رودخانه بسان شاخه‌ای جدا می‌شود و لاینقطع تا انتهای نقشه دوم امتداد می‌یابد.
شرح و بازخوانی نقشه اول
رودخانه در گوشه راست نقشه اول با زاویه کمتر از ۴۵درجه به پایین می‌رود و در محل رسیدن به کادر پایین بریده می‌شود. قلوه‌سنگ‌های میان آب و خطوط غیرهندسی معلوم می‌کند که مسیر رود کج در نقشه طبیعی است. اما مسیر ساخته با خطوط پررنگ و نرم ممتد و بیشتر به موازات در ازای نقشه در جهت جنوب غرب به شمال شرق مشخص می‌شود. از روی عوارض و پستی و بلندی‌های زمین، سنگ‌های عظیم‌الجثه، پیچاپیچ شدن نهر و اطلاعات نوشتاری درج‌شده، معلوم می‌شود محیط کوهستانی است. ابتدای مسیر نهر با عارضه‌ای ساخته شده که «سربند» نام گرفته و از نهر طبیعی جدا شده است. سربند، دیوار منحنی سنگ‌چین روی رود است.
جمله‌ای به این مضمون در حاشیه نهر به چشم می‌خورد: «این گل سیاه است که تراشیدن او مشکل است.» از همین ابتدا، دو جداره نهر با خط سرخ‌رنگ کشیده شده است؛ این خطوط نشان‌دهنده این است که ابتدا نهر را در دل بستر سنگی تراشیده و کنده و سپس با سنگ جداره‌سازی کرده‌اند. از اواسط نقشه به بعد، جداره بالایی نهر بدون خط سرخ‌رنگ کشیده شده و به همان علامت گل سیاه‌رنگ اکتفا شده است. در همان پیچ نخست بر حاشیه بالایی نوشته شده: «این چشمه است در پشت دیوار نهر که اذیت او به نهر می‌رسد.» در ادامه در همان حاشیه بالایی چسبیده به نهر، یک کوره آهک‌پزی و یک کوره گچ‌پزی نقاشی شده است.
از اینجا تا انتهای نقشه در دو جانب نهر قلوه‌سنگ یا پاره سنگ‌هایی نقاشی شده است. در روبه‌رو سه سطح نسبتا وسیع که به نهر طبیعی وصل می‌شود، به رنگ روشن با این توضیح که «و این پارچه‌های گل‌سیاه ریخته‌شده» دیده می‌شود. یادآوری «این همچنین و این همچنین است» دو بار در مکانی مشابه تکرار می‌شود. مابین این سطوح که معلوم می‌شود احتمالا مانند شکاف و درهای کوچک باشد، در تراز زیرین، دیواری سنگ‌چین کشیده‌شده و در زیر آن تاکید شده است: «از جهت علافی می‌خواستند این دیوار سنگی را بسازند من نگذاردم. در عوض دیوار گفتم پل بسازند.» و سپس روی دیوار تا محل رسیدن به نهر ساخته‌شده نقشه نمای پلی سه دهانه که پایه‌های بلند و قوس نیم‌گرد دارد، با خطوط نازک سرخ کشیده شده است.
روی پایه پل نوشته شده: «این است نقشه پل» و بالای آن متصل به نهر وضعیت ظاهری زمین با مضمون «این گل سیاه بسیار سرازیر است» درج شده است. پس از پل، در امتداد نهر به فاصله بیشتر از ۶۰ذرع که با خط عرضی روی نهر مشخص شده، داخل آن نوشته شده است: «از اینجا تا سربند باید طاق بزنند که حال مشغول به طاق زدنند.» این فاصله تا ابتدای سربند، حدود ۱۶۰ ذرع برآورد شده است که باید طاق زده می‌شد. در ادامه، دو جانب نهر قلوه‌سنگ یا پاره‌سنگ‌های درشت و سنگ‌های عظیم قرار دارد. در حاشیه بالایی جایی نوشته شده: «اینجا سنگ را تراشیده‌اند.» در حدود میانه نهر در نقشه اول جایی در جدار پایین خط سرخ‌رنگ به اندازه نیم‌ذرع دیوار نهر قطع شده و در زیر آن یاداشت شده است: «اینجا را از جهت زیادتی آب واز (باز)گذاردند. در وقت بسیاری آب از اینجا جاری بشود و اذیت به دیوار نهر نرساند.» در ادامه، نهر به جایی می‌رسد که سنگ بزرگی روی آن افتاده است؛ در زیر سنگ نوشته شده: «سنگ بزرگ روی نهر افتاده، در زیرش آب می‌گذرد.»
بستر مسیر نهر از اینجا تا انتهای نقشه اول وضعیت نسبتا یکسانی دارد. جز یک‌جا که توضیح داده شده: «اینجا بسیار سنگ تراشیده‌اند.» و در انتهای بالاترین گوشه که نوشته شده: «این سنگ بزرگ است که سابق تاریخ کنده‌اند.» تغییر اساسی ۲۶۰ذرع انتهایی نهر در نقشه، حذف خط سرخ بالای نهر که به معنی ساخته نشدن دیوار سنگی جداره جنوبی در این فاصله است و دو دیگر، نازک شدن خط سرخ زیرین است که این هم به احتمال می‌تواند به معنی نازک شدن جداره شمالی تصور شود. در ذیل نقشه اول نوشته شده: «جای مشکل این نهر همین هشتصد و چهل ذرع است که اخراجات زیاد شده تا سربند که همه‌جا سنگ تراشیده و طاق زده‌اند و گل سیاه بود مثل سنگ سخت و پل می‌سازند. کل این دیوارها را از سنگ و آهک و گچ ساخته‌اند.»

از مقاله ای به قلم ذات‌الله نیک‌زاد