کهن ‌ترین فرهنگ چهار زبانه: لغت فرنگ و پارس

کهن ‌ترین فرهنگ چهار زبانه: لغت فرنگ و پارس
 آنژلوس دوسن ژوزف لابروس (از کشیشان کَرْمِلِی ساکتان پابرهنه در اوایل دوره صفویه)، نسخه‌ برگردان از روی نسخه چاپی آمستردام هلند منتشر شد.
لغت فرنگ و پارس ، تألیف ژوزف لابروس/Joseph Labrosse  آنژلو/ آنژلیوس دو سن ژوزف)، از نخستین فرهنگ‌ های فارسی – فرنگی است که ۳۲۵ سال پیش، همزمان با سلطنت شاه سلیمان صفوی، در سال ۱۶۸۴ م. /١٠٩۶ ق.، در جهان آن روزگار، انتشار یافته است. چاپ این کتاب، با جلدی چرمی، به قطع وزیری بزرگ، در آمستردام به انجام رسیده و مبنای آن، زبان ایتالیایی است، اما بخش عمده آن را معادل‌ها و توضیحات فارسی تشکیل می‌دهد.
لابروس این کار را در مدت اقامتش در سال‌های 1664 تا 1679 م. در ایران و برخی سرزمین‌ های اطراف، به انجام رساند. پس از بازگشت به اروپا، در سال 1680، ابتدا کوشید آن را در پاریس منتشر سازد که موفق نشد. از این رو، چند سال بعد، در آمستردام، خود به چاپ آن همت گماشت. بدین منظور، برای مقدمات کار، اقدام به خرید حروف چاپ کرد. حروف کوچک عربی مورد نیازش را، در سال 1681، در حراج Elzevier خریداری کرد. حروف بزرگ عربی نیز که در صفحه عنوان کتاب، مشاهده می‌شود. و «لوبه/ Le Bé» آنها را در سال 1599 م ساخته بود، از فرانسه تهیه کرد. این حروف تا پایان سده 18، در پاریس، به ندرت، مورد استفاده قرار می‌گرفت و به نظر می ‌رسد، این کتاب، تنها کاربرد آن در خارج از فرانسه باشد.
نوشته‌هایی که در برخی نشریات و کتاب‌های فارسی زبان قدیم و جدید، درباره این کتاب آمده، نشان دهنده آشنایی صد ساله ایرانیان با این کتاب است.
تقی‌زاده، برای نخستین بار، در نشریه کاوه (دوره جدید) شماره ۵ (١٢٩١ ش)، ص ۱۱، به بهانه ارائه سندی درباره تاریخ صنعت چاپ در ایران، این کتاب را «لغت فرنگی و پارسی» معرفی می‌کند:
«ظاهراً اولین مطبعه هم که به ایران آمده معروف به بصمه خانه شده بود. چنانکه آنژ دو سن ژوزف Ange de Saint Joseph  از مبشرین و پادریان فرقه نصارای کرملیط از اهل طولوز در کتاب «لغت فرنگی و پارسی» خود موسوم به Gazophylacium Linguae Persarum  که در حدود سنه ۱۰۸۱ ق. تألیف کرده و در سنه 1096 ق. بطبع رسانیده، در تحت عنوان کلمات «باصمه خانه کارخانه بصمجی، مطبع» (صفحه 415 از آن کتاب) چنین می‌نویسد: «حضرات پادریان کرملیط میدانی میر بصمه خانه عربی و فارسی در عبادتخانه خودشان در اصفهان برپا و دایر کرده بودند و هنوز دارند. ارامنه نیز در جلفه بصمه ارمنی دارند.»
شجاع‌الدین شفا نیز در کتاب جهان ایران شناسی (ص 349)، آن را «فرهنگ فارسی - ایتالیایی- لاتین- فرانسه» می خواند.
در سال ١۶۴۵، ٣٩ سال قبل از چاپ کتاب حاضر، فرهنگی به نام Specimen lexici arabico-persico-latini، در اروپا به چاپ رسید که همان‌طور که از نام آن پیداست، فرهنگ عربی - فارسی - لاتینی است.
مؤلف کتاب، ژوزف لابروس، «بنده و قربان حضرت ایسوع پادری انجلی کرملیط مولود شهر طولوزه»، از کشیش های کرملی ساکتان پابرهنه است که از دوران شاه عباس اول، با کسب احترام و امتیازهای ویژه، در ایران به خدمات مختلف و ترویج دین می پرداختند. او علاوه بر پرداختن به امور دینی، به اقصی نقاط کشور نیز مسافرت می کرده و به مطالعه کتاب های گوناگون در زمینه‌های موسیقی، طب، ریاضی، نجوم و ... علاقه مند بوده است. در جایی به انتقال کتاب های خطی به فرنگ و ترجمه آن برای پادشاه فرانسه اشاره دارد؛ و از درآمد سالیانه «حضرت سلطنت پناه پادشاه ایران» و بهای وسایل ارزشمند در مراسم اعیاد، در دربارهای سلطنتی، همچنین از قیمت مالیات راهداران و از حمل و نقل کالا که شامل حفاظت آنها نیز می شده اطلاع داشته است. از شهرهایی مانند اصفهان، شیراز، بهبهان، ایروان، نخجوان، موصل، بصره، پرسپولیس، لار، «بندر عباسی»، بحرین، جزیره هرمز، جزیره خارک، بندر لنگه و ... دیدن کرده و در عین حال به عنوان صاحب نظر، «طب پارسی» را مطلقاً جالینوسی می داند؛ و همه جا از فارسی به «زبان عجمی» یاد می کند.
لغت فرنگ و پارس؛ نگاشته: آنژلوس دوسن ژوزف لابروس (از کشیشان کَرْمِلِی ساکتان پابرهنه در اوایل دورة صفویه)، نسخه‌برگردان از روی نسخه چاپی آمستردام هلند 1684م. / 1095ق. به کوشش: سید محمدحسین مرعشی، توسط انتشارات سفیر اردهال در تهران ضمن مجموعه تاریخ علم، فرهنگ و تمدن دوره اسلامی در 570 صفحه به قطع رحلی منتشر شده است.
منبع: كتابخانه مجلس شوراي اسلامي