کارخانه های دوره رضاشاه – رضاشاه در ۲۱ آذر ۱۳۰۴ سلسله پهلوی را تأسیس کرد. وی در مدت 16 سال سلطنت اقدامات فراوانی در ایران انجام داد. بسیاری از اقدامات شهری پس از ۱۳۰۷ش./۱۹۲۸م. تابع طرح شهرسازی عظیمی بود که به تقلید از الگوی شهرهای اروپایی اواخر سده ۱۹ و اوایل سده ۲۰م برای تجدید بنای شهر تهران تهیه گردید. تهران نخستین بار دارای مرکز اداری شهری شد. چندی بعد با شروع ساخت عمارت‌هایی چون ساختمان مرکزی وزارت امور خارجه و کاخ شهربانی (۱۳۱۲ش.) در دو سوی غرب و شرق، بلواری درختکاری شده که ساختمان قزاقخانه را در گوشه شمالی به سردر باغ ملی در ضلع جنوبی می‌رساند، نخستین و تنها پارک اداری تا این زمان در شهر تهران پدید آمد. این پارک اداری به‌تدریج با احداث ساختمان پست (۱۳۱۱ش.)، شرکت سهامی نفت ایران و انگلیس (۱۳۱۳ش.) و ساختمان شیر و خورشید در محدوده جنوبی (بدنه شمالی خیابان سپه)، احداث ساختمان باشگاه افسران (۱۳۱۴ش.)، عمارت ارکان حرب قشون (۱۳۱۳ش.) و اداره ثبت (۱۳۱۴ش.) در محدوده شمالی، و تأسیس کتابخانه ملی (۱۳۱۳ش.) و موزه ایران‌باستان (۱۳۱۶ش.) در محدوده غربی، تبدیل به مهم‌ترین حوزه اداری پایتخت ایران در دوران پهلوی اول شد.
کانون های صنعتی در جهات مختلف پایتخت شکل گرفت. ایستگاه راه‌آهن و میدان راه‌آهن در مقابل آن در ۱۳۱۵ش. افتتاح شد (اطلاعات، تهران، ۳۰/۱۱/۱۳۱۵ش.) و در اطراف آن تأسیساتی چون انبارهای نفت، بیمارستان، راه‌آهن، کارگاه‌های تعمیر واگن‌ها و لکوموتیوها، و ادارات وابسته به راه‌آهن ایجاد شد. در جنوب تهران و در کنار تأسیسات راه‌آهن کانون صنعتی دیگری شکل گرفت که مهم‌ترین تأسیسات آن سیلوی تهران (شروع ساختمان: ۱۳۱۵ش./۱۹۳۶م.، آغاز بهره‌برداری: ۱۳۱۸ش./۱۹۳۹م.)، (سیلو، ایران امروز، ج۱، ۳-۷، تهران، ۱۳۱۹ش، س ۲، شم ۲.) کارخانه بلورسازی گشایش در ۱۳۱۸ش،( کارخانه بلورسازی ایران، ایران امروز، ج۱، ص۱۷-۱۸، تهران، ۱۳۱۹ش، س ۲، شم ۱۰.) کشتارگاه و کارخانه چلواربافی بود.
در کنار جاده دوشان‌تپه (خیابان ژاله) کانون صنعتی شرق تهران شکل گرفت. در این ناحیه کارخانه‌های رسومات، آسفالت‌سازی، مسلسل‌سازی، هواپیماسازی شهباز، بتن‌ریزی و مهم‌تر از همه کارخانه برق دولتی (شروع ساختمان: ۱۳۱۴ش، پایان ساختمان: اواخر ۱۳۱۵ش، آغاز بهره‌برداری: اوایل ۱۳۱۷ش) (محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، ج۳، ص۳۸۸، تهران، ۱۳۷۶ش.) ساخته شد. در شمال شرقی، در محور جاده مازندران، کارخانه گودرون و جوهر نمک، هسته اولیه کارگاه‌ها و صنایع کوچکی شد که امروزه در محور این جاده شکل گرفته‌اند.
در کنار جاده قزوین، با فاصله اندکی از میدان قزوین، در اراضی اکبرآباد، کارخانه دخانیات (آغاز ساختمان: خرداد ۱۳۱۵ش، آغاز بهره‌برداری: مهر ۱۳۱۶ش)( دخانیات، ایران امروز، ج۱، ص۳۵-۳۷، تهران، ۱۳۱۹ش، س ۲، شم ۵.) و کارخانه کبریت‌سازی، چوب‌بری و انبارهای دخانیات ایجاد گردید. در ناحیه شمال غربی شهر، بیمارستان بزرگ پانصد تختخوابی (امام خمینی امروزی)، و هنگ سوار پهلوی (پادگان جمشيد‌آباد) و باغ جمشیدیه (که آن نیز در اختیار نظامیان بود) و میدان اسب‌دوانی جلالیه، کانون شهری دیگری را تشکیل می‌داد.
در شهر ری و جاده منتهی به آن با ایجاد تأسیسات جدید گوناگون این ناحیه فعال‌تر شد. مهم‌ترین تأسیساتی که در این حوزه ساخته شد، این‌هاست: کارخانه سیمان ری (شروع ساختمان: ۱۳۱۱ش، آغاز بهره‌برداری دی ۱۳۱۲ش، توسعه ظرفیت کارخانه: ۱۳۱۶ش) (اطلاعات، تهران، ۹/۲/۱۳۱۶ش)، کارخانه گلیسرین‌سازی (شروع ساختمان: مرداد ۱۳۱۶ش، آغاز بهره‌برداری: خرداد ۱۳۱۹ش).
در این دوره اقدامات وسیعی در زمینه گسترش خدمات شهری نیز صورت گرفت. محل کارخانه برق در زمینی در ابتدای خیابان ژاله، در جانب شرقی خیابان شهباز (۱۷ شهریور کنونی) تعیین گردید و با خاتمه عملیات ساختمانی آن در ۱۳۱۵ش توسط شرکت اشکودا، کار نصب ماشین‌آلات آغاز شد. هم‌زمان با پیشرفت کار ساختمان و نصب کارخانه برق دولتی، در جوار آن یک کارخانه بتن‌ریزی برای تولید تیرهای برق از جنس بتن مسلح نیز دایر گردید که نصب آن‌ها از حدود سال ۱۳۱۶ش در خیابان‌های تهران شروع شد (اطلاعات، تهران، ۱/۳/۱۳۱۷). برای برق‌رسانی به این تیرها اولین‌بار بود که از کابل‌های زیرزمینی استفاده شد (اطلاعات، تهران، ۹/۲/۱۳۱۶). کارهای نصب و راه‌اندازی کارخانه برق در ۱۳۱۶ش خاتمه یافت و در فروردین ۱۳۱۷ش اداره برق آگهی کرد که خانه‌ها و مغازه‌هایی که برای آن‌ها انشعاب کابل داده شده است، می‌توانند از اول اردیبهشت از برق دولتی استفاده نمایند (اطلاعات، تهران، ۱/۳/۱۳۱۷).
2017 © All rights reserved.