ایرج اسکندری

(زاده ۱۲۸۶ تهران- در گذشته ۱۳۶۴  در آلمان)  دبیر اول حزب توده ایران یکی از اعضای شاخص گروه ۵۳ نفر و از بنیانگذاران حزب توده ایران فرزند یحیی میرزا اسکندری از شاه‌زادگان مشروطه‌خواه و برادرزادۀ سلیمان میرزا اسکندری بود.

نماینده دوره چهاردهم مجلس شورای ملی، وزیر پیشه وهنر در کابینه قوام‌السلطنه و سال‌ها دبیر اول حزب توده ایران بود. تاریخ باستان ایران را خوب می‌شناخت و یکی از خبرگان آثار باستانی ایران بود.اسکندری شش سال در خارج از کشور تحصیل کرد و چهار سال تمام در زندان رضاشاه به سر برد. ترجمه فارسی کاپیتال مارکس، شناسنامه دانش و تسلط او به زبان‌های فارسی و فرانسه‌است. وی نخستین مترجمی است کهکتاب سرمایه (کاپیتال) اثر کارل مارکس را به فارسی ترجمه کرده‌است.وی کتابی با عنوان «در تاریکی هزاره‌ها» تألیف کرد که در آن به شرح تکوین جوامع بشری و دولت‌ها تا پایان عصر عیلامی در ایران پرداخته است.او حقوق‌دانی مسلط به فلسفه و علم اقتصاد بود.

وی به توصیۀ عمویش، سلیمان میرزا اسکندری، با تعدادی از دانشجویان ایرانی دانشگاه برلینآلمان شرقی که در ۱۹۲۵ فرقۀ جمهوری انقلابی ایران را تشکیل داده بودند، ارتباط یافت. او از این گروه که مهم‌ترین افراد آن مرتضی علوی، تقی ارانی و احمد اسدی بودند، با عنوان کمونیست‌های برلین نام برده‌است. در ۱۳۱۰ از اروپا به ایران بازگشت و با همکاری دکتر تقی ارانیو بزرگ علویمجله دنیا را تاسیس کرد. در محاکمه ۵۳ نفر زیرکانه‌ترین دفاع حقوقی، دفاع ایرج اسکندری از گروهی بود که به جرم مطالعه مارکسیستی بازداشت شده بودند.پس از آزادی از زندان رضا شاه در تاسیس حزب توده ایران شرکت موثر داشت. در سال دوم آزادی خود از زندان امتیاز روزنامه رهبر را گرفت و برای سال‌ها، همین روزنامه که مدیریت وی مشهورترین و پر تیراژترین ارگان حزبی در خاورمیانه بود.

در کنگره اول حزب توده ایران عضویت او در کمیته مرکزی تثبیت و عضو هیات سه نفره دبیران سیاسی حزب توده ایران شد.در دوره چهاردهم مجلس شورای ملی نماینده مردم ساری انتخاب شد و در همین مجلس معروف‌ترین نطق‌های پیش از دستور و پیشنهادهای قانونی متعلق به او بود.در مرداد ۱۳۲۵ احمد قوام، نخست‌وزیر، برای نزدیک‌تر شدن به شوروی اسکندری را به وزارت بازرگانی وپیشه و هنر برگزید. در سال ۱۳۴۴ عده‌ای از رهبرانحزب توده ایراناز جمله اسکندری و سه نفر دیگر غیابی به مرگ محکوم شدند و این آغاز تبعید سی‌ساله بود.در آذر ۱۳۴۸، رأی به برکناری رضا رادمنش از دبیرکلی حزب داده شد و اسکندری برای هفت سال دبیر اول حزب توده ایران شد.

در ۲۳ دی۱۳۵۷اسکندری از دبیر اولی حزب برکنار شد.پس از پیروزی انقلاب ایران، اسکندری به ایران آمد و پس از یورش به حزب توده ایران و کشتار رهبران و کادرهای حزب، از سازمان دهندگان دوباره رهبری حزب توده ایران بود./ موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی،ایرج اسکندری، عضو مؤسس حزب توده.