انستیتو پاستور

براى تأسیس انستیتو پاستور در خیابان فرمانفرما به درخواست دكتر بالتازار فرانسوى یك خانه براى مركز كار او تهیه كردند.

 یك سال پس از پایان جنگ جهانى اول (1336 ق. / 1298 ش.)، دولت ایران تصمیم گرفت با دولت فرانسه ارتباطات علمى برقرار كند و چون از رهگذر این جنگ عالمگیر كشور ایران نیز خسارات ناشى از حضور قشون بیگانه را متحمل شده بود، از موقعیت به دست آمده جهت استفاده از پزشكان فرانسوى استفاده كرد و دستیابى به این مقصود را، جزو برنامه‌‌هاى هیئت سیاسى اعزامى خود به كنفرانس صلح پاریس، قرار داد.

 همراه هیئت نمایندگى ایران، كسانى چون محمدعلى فروغى، فیروز میرزا نصرت الدوله، محمدحسین لقمان ادهم، دكتر حكیم‌‌الدوله و دكتر محمود خان معتمد، حضور داشتند تا در انتخاب پزشكان فرانسوى براى استخدام در مدرسه تازه تأسیس عالى طب اظهار نظر كنند. در نتیجه پس از ورود به فرانسه، با رئیس انستیتو پاستور آن كشور ملاقات كردند و در همان تاریخ (23 اكتبر 1919 م.)، شالوده تأسیس انستیتو پاستور ایران را پى ریختند. سه ماه بعد، موافقت‌‌نامه‌‌اى به وزیر امور خارجه ایران (فیروز میرزا نصرت‌‌الدوله) تسلیم شد كه بر طبق آن صرفاً بر مبناى دوستى و مودت دو كشور و نه قبول تعهدات سیاسى، یك انستیتوى علمى و بهداشتى - كه در شمار انستیتو پاستورهاى جهان محسوب مى‌‌شود - با حضور یك دانشمند فرانسوى در ایران آغاز به كار كند.

 پزشك فرانسوى اعزامى، دكتر ژوزف منار نام داشت كه در زمان ورودش به تهران، در خانه‌‌اى اجاره‌‌اى واقع در خیابان استخر و متعلق به مدبرالدوله سمیعى مسكن گزید كه جهت تأسیس این مؤسسه در اختیار انستیتو قرار گرفته بود. او در اولین اقدام خود، پاره‌‌اى واكسن‌‌هاى ضرورى و مورد نیاز مردم ایران را ساخت. ضمن این‌‌كه در این فاصله، خاندان فرمانفرما و در رأس آن عبدالحسین میرزا فرمانفرما در راستاى اهداف خیرخواهانه، بخشى از باغ‌‌هاى ملكى و مسكونى خود را به نام باغ اطلس - كه در آن روزگار در كنار شهر و متصل به خندق شهر بود - وقف كردند و نیمى از كل هزینه تأسیس (بالغ بر 10 هزار تومان) را پرداخت كردند؛ بخش دیگر (مبلغ 15 هزار تومان) را نیز دولت ایران متقبل شد. بدین ترتیب اولین ساختمان اختصاصى انستیتو پاستور با آزمایشگاه‌‌هاى مجهز آن ساخته شد. این ساختمان اختصاصى با 22 اتاق در دو طبقه، به مدت سى سال به عنوان انستیتو پاستور ایران، مركز انواع فعالیت‌‌هاى علمى شد. در این پژوهش سعى شده بیشتر از اسنادى كه گواه اقدامات افراد خیر است، استفاده شود؛ از این رو متن وقف‌‌نامه فرمانفرما درباره این مؤسسه، ضمیمه مى‌‌شود:

 وقف‌‌نامه مؤسسه پاستور در تهران

 هوالواقف على‌‌الضمائر والنیات و المطلع على السرائر و الخفیات؛ بعد، الحمد لولیه و الصلوات على نبیه.

 چون در این عصر كه قرن چهاردهم هجرى است بعضى از امراض مسریه مزمنه در خطه ایران خاصه تهران شیوع یافته كه غالباً علاج آن‌‌ها به وسیله تزریق و براى مواد تزریقه محتاج به خارجه [است] و شدت احتیاج به آن، اهالى را دچار مشكلات كرده و بسا شاید كه در بعض اوقات دسترس به آن نباشد یا كمیاب و قلیل‌‌الوجود باشد كه معالج به مضیقه و مریض به مخاطراتى افتد كه صعب العلاج و بالاخره منجر به تلفات و هلاكت نفوس شود، حضرت والا شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمانفرما - دامت شوكته - محض رفع احتیاج اهالى این آب و خاك و تسهیل امر آن‌‌ها در فراهم شدن وسایل علاجیه، نخستین كسى بود كه تصمیم فرمود و همت گماشت كه طلباً لمرضات الله تا یك درجه اسباب آسایش عمومى و وسایل علاجیه آنان را در همین پایتخت فراهم نماید حضرت والاى معظم له، از اراضى ملكى خودشان یك محلى را براى مؤسسه پاستور تعیین نمایدكه ابنیه لازم آن، از محل و مسكن عمله‌‌جات و اجزا و مستخدمین به قدر مقدور و خانه دكتر و رئیس مؤسسه در آن بنا و ساخته شد، حضرت والا مقدارى از باغ واقعه در محله حسن آباد تهران را - كه در سوم ربیع الثانى 1324 ق. از سركار علیه حاجیه خانم نجم‌‌السلطنه همشیره خود خریدارى نموده - به ضمیمه مقدارى از اراضى وصل به باغ مرقوم - كه در سلخ ذیقعده 1341 ق. از ورثه سید فندرسكى خریدارى فرموده - براى محل این مؤسسه معین نمود و به مناسبت این‌‌كه باغ حاجیه نجم السلطنه را به انضمام چهار ساعت در گردش هفت از مجراى قنات كوثر در سلخ رجب 1334 ق. به موجب مصالحه نامه جداگانه صلح به صبار میرزا و منوچهر میرزا دو فرزند صغیر خود نموده و خیار فسخ آن را هم ده‌‌ساله از تاریخ مزبور بالمباشره براى شخص خود مقرر داشته بود، نخست آن صلح را به همان خصوصیاتى كه در مصالحه نامه شرط و مقرر شده بود، نسبت به اراضى آن باغ فسخ نمود و به ملكیت خود اعادت داد.

 سپس موازى 8966 گره از اراضى باغ مرقوم و مساحت 1544 ذرع از زمین ابتیاعى از ورثه سید فندرسكى را كه جمعاً 10505 ذرع و 6 گره مضروب مى‌‌شود و حدود مجموع آن از قرار ذیل است:

 حدى جنوباً به خیابان نصرت‌‌الدوله كه درب عمارات و باغ‌‌هاى مسكونى سابق خود حضرت والا فرمانفرما در همان خیابان است. حدى شمالاً به اراضى ملكى خود حضرت والا فرمانفرما كه از ورثه سید فندرسكى خریدارى فرموده و یك مقدار از آن به شرح فوق جزو محل پاستور شده؛ حدى شرقاً به اراضى ابتیاعى از ورثه فندرسكى، حدى غرباً به باغ اطلس ملكى خانم عزت‌‌الدوله كه به دو صبیه نظام الدین میرزا صلح كرده و به خندق شهر براى محل این مؤسسه تخصیص داد و در این مساحت بعض از ابنیه لازمه مؤسسه مسطوره نباشد و مبلغ ده هزار تومان فوق الذكر را هم حضرت والا حسب‌‌القرار از مال خود دادند و به استحضار وزارت فواید عامه و به توسط مأمورین وزارت مزبوره به ضمیمه پانزده هزار تومان دولت به مصرف بنایى ابنیه آن‌‌جا رسید.

 تمامى مساحت 10505 ذرع و 6 گره زمین محدوده فوق را به ضمیمه مجراى دو ساعت در گردش هفت از مجراى قنات كوثر به ملكى خودشان، بر كافه و عامه مرضاى ناس ذكوراً و اناثاً و كبیراً و عبادالله الذین یجوز الوقف علیهم شرعاً كه لوازم صحیه و وسایل علاجیه آن‌‌ها - كما ذكر عنواناً - و آن‌‌چه مرتبط به مؤسسه پاستور و مقتضاى وضعیت آن است و یك مریض‌‌خانه كه تا بیست مریض را در آن‌‌جا بتوانند بپذیرند، در آن‌‌جا تهیه و تدارك شود و مرضاى آنان در مریض‌‌خانه آن‌‌جا معالجه گردند و از آب مجراى دو ساعت مزبور هم محل مزبور و ساكنین در آن از طبیب و جراح و اجزا و مستخدمین و مرضا مشروب و سقایت شوند و تولیت موقوفه مزبوره را مادام الحیات با شخص شخیص خود قرار داد مرقوم مى‌‌شود كه بر حسب تصویب‌‌نامه هیئت دولت، مورخه پانزدهم حمل تنگوزئیل 1302 كه ناطق بر ریاست افتخارى خود واقف است در مؤسسه مزبوره از این تاریخ الى یكصد سال دیگر، هر یك از طبقات اولاد واقف دكتر یا جراح دیپلمه شوند، ریاست بالاستقلال در شعبه طبابت در مریض‌‌خانه و جراحى مؤسسه خواهند داشت. اگر طبیب دیپلمه است، در شعبه طبابت و اگر جراح دیپلمه است، در شعبه جراحى و با بودن آن‌‌ها با اوصاف مزبوره، دیگرى را - اگرچه با آن‌‌ها همدرجه باشد - حق ریاست نخواهد بود و صیغه وقف جامعه للشرایط ایجاباً و قبولاً جارى گردید و قبض و اقباض به عمل آمده... سنه 1342 ق. صحیح است. / گنجینه اسناد، عبدالحسین فرمانفرما، ش 62، ص 238.

 انستیتو پاستور از ابتدا تا امروز چهارده رئیس به خود دیده كه عكس آن‌‌ها بر دیوار یك آنان نصب است. از سال 1384 تا كنون دكتر عبدالحسین روح‌‌الامینى ریاست مركز را به عهده دارد.

 فعالیت‌‌هاى انستیتو، پژوهش و خدمات تخصصى (نظیر تشخیص ژنتیكى) و درمان است. افزون بر این در زمینه تولید فرآورده‌‌هاى دارویى و نیز آموزش فعالیت دارد.

 روح الامینى مى‌‌گوید: «در جریان اجراى طرح، كارشناسان و مشاوران خارجى زیادى به ایران آمدند و تجربیات خود را در اختیار انستیتو پاستور گذاردند و با انجام موفقیت‌‌آمیز این طرح اعتماد سازمان بهداشت جهانى به ایران جلب شد.

 اكنون چهارصد محقق و پژوهشگر در این مؤسسه كار مى‌‌كنند. پس از انقلاب اسلامى قطعه زمینى وقفى در شمیران در اختیار انستیتو قرار گرفت كه با در نظر گرفتن مجموعه كرج فعالیت‌‌هاى این انستیتو به سه محل گسترش یافت.» / روزنامه ایران، ش 3828.

 اندیشه - مجله اندیشه به مدیریت على شهید زاده گودرزى در تهران تأسیس و شماره اول از سال اول آن در اردیبهشت سال 1316 طبع و منتشرشده است. صدر هاشمى در كتاب تاریخ جراید سال تأسیس آن را 1315 ذكر كرده است. مجله اندیشه مجله‌‌اى است علمى، فلسفى، حقوقى و اقتصادى و بیشتر مقالات آن مشتمل است بر بحث در مسائل حقوقى و اقتصادى. / فهرست مجله‌‌هاى فارسى