انجمن ایالتى و ولایتى

«در دوره مجلس و مشروطه اول و آن انجمن بازى‌‌ها... با این‌‌كه هنوز قانون انجمن‌‌هاى ایالتى و ولایتى از مجلس شوراى ملى نگذشته بود نظر به این‌‌كه لایحه آن را تازه به مجلس برده بودند، ملت در شهرهاى مركز ایالات و ولایات انجمن‌‌هایى از وجوه اهالى ولى البته بدون انتخاب و ترتیب به اسم انجمن ایالتى و ولایتى تشكیل داده و این انجمن‌‌ها در كارهاى عمومى نظارت یا بهتر گفته شود مداخلاتى مى‌‌كردند. ولى چون قانونى كه حدود این نظارت یا مداخله را تعیین كند هنوز وجود نداشت. انجمن‌‌ها اكثر تندروى مى‌‌كردند و تصمیمات آن‌‌ها غالباً مخالف مصالح عمومى حكومتى بود و احیاناً كشمكش‌‌هایى هم بین این دو قوه ایجاد مى‌‌شد و مناقشه و مشاجره‌‌هایى بین طرفین در مى‌‌گرفت... .» / شرح زندگانى من، ج 2، ص 28.

 قانون تشكیل انجمن‌‌هاى ایالتى و ولایتى در مواد شماره 93 92 91 90، متمم قانون اساسى، كه در بیست و نهم شعبان 1325 ق. به امضاى محمدعلى شاه رسید، پیش بینى شده است / خاطرات‌‌نویسى ایرانیان، ص 185.

 «در بسیارى از ایالات و حتى ولایات، انجمن‌‌هایى به نام انجمن ایالتى، یا ولایتى دایر شده و كسانى كه زودتر جنبیده‌‌اند، اداره و مدیریت انجمن را به دست گرفته‌‌اند.» / خاطرات احتشام‌‌السلطنه، ص 593.

در كنار انجمن‌‌هایى با عنوان انجمن‌‌هاى ملى انجمن‌‌هاى دیگرى نیز فعالیت مى‌‌كردند كه به انجمن‌‌هاى ایالتى و ولایتى موسوم شدند، آنها بر اساس قانون مصوب صفر 1325ه .ق. مجلس شوراى ملى و با هدف نظارت بر انتخابات نمایندگان مجلس شوراى ملى در ایالات و ولایات و رسیدگى به شكایات و جمع‌‌آورى مالیات به وجود آمدند. این انجمن‌‌ها در ایالات از دوازده نفر و در ولایات از شش نفر تشكیل شدند. قانون ایجاد انجمن‌‌هاى ایالتى و ولایتى كه در واقع نماینده دولت مركزى به شمار مى‌‌آمدند از اولین لوایحى بود كه به تصویب مجلس رسید، زیرا وظیفه مهم نظارت بر انتخابات مجلس را بر عهده داشتند. البته پس از پایان انتخابات و روانه شدن وكلاى ایالات و ولایات به مجلس بسیارى از این انجمن‌‌ها به فعالیت خویش ادامه داده، همراه با انجمن‌‌هاى ملى، وظیفه حمایت از مجلس را عهده‌‌دار شدند. نظیر انجمن ایالتى تبریز و انجمن ولایتى رشت كه نقش برجسته‌‌اى در روند حوادث مشروطیت ایفا كردند.