انجمن آذربایجان

انجمن آذربایجانى‌‌هاى مقیم تهران بوده و ریاست آن به عهده سید حسن تقى‌‌زاده بود. محل آن نزدیك مجلس شوراى ملى قرار داشت كه در جریان به توپ بستن مجلس آن‌‌جا نیز غارت شد.

 «... مدرسه سپهسالار را نیز غارت كردند. انجمن آذربایجان و انجمن مظفرى و خانه بانوى عظمى و خانه ظل‌‌السلطان و دكاكین و خانه‌‌هاى اطراف خراب و اسبابش غارت شد...» / تاریخ بیدارى ایرانیان، ج 2، ص 157.

 «... بارى چون عباس آقا [قاتل اتابك] آذربایجانى بود، انجمن آذربایجان هم به ریش گرفت كه بله از طرف انجمن آذربایجان اتابك خائن نوكر اجنبى را كشته و تقى زاده هم كه رئیس انجمن بود خودش را از تك و تا نمى‌‌انداخت و براى تهدید و واهمه دیگران خودشان این مسئله را شهرت مى‌‌دادند كه به این وسیله مخالفین خودشان را تهدید كرده و استفاده‌‌هایى بكنند...» / سیاستگران دوره قاجار، ج 2، ص 312.

انجمن آذربایجان را برخى بزرگ‌‌ترین و مهم‌‌ترین انجمن پایتخت شمرده‌‌اند. / اسناد محرمانه وزارت خارجه انگلستان، سند ش 356، حسن معاصر ص 536.

 تاریخ دقیق تأسیس آن روشن نیست، محل این انجمن در خیابان چراغ گاز روبروى كارخانه چراغ برق و یا منتهى‌‌الیه خیابان ظل‌‌السلطان بود و با مجلس فاصله چندانى نداشت. روز برگزارى جلسات عمومى انجمن چهارشنبه هر هفته بود. / حبل‌‌المتین، (تهران)، سال اول، چهارشنبه 2 جمادى‌‌الاخرى 1325، ش 78، ص 4.

 سفیر وقت انگلستان در ایران، طى تلگرامى تعداد اعضاى این انجمن را 2962 نفر گزارش كرد. / اسناد محرمانه، سند ش 356، حسن معاصر، ص 536.

 این انجمن اگرچه توسط انقلابیون تبریزى و آذربایجانى ساكن تهران تأسیس شده بود، اما محدویتى از لحاظ خاستگاه بومى براى پذیرش اعضاى خود قائل نمى‌‌شد. اعلان‌‌هاى انجمن آذربایجان در جرائد مختلف آن روز، در خصوص پذیرش اعضاى جدید، مكرر این نكته را به عموم گوشزد كردند كه هر كس طالب عضویت در این انجمن است مى‌‌تواند جهت عضویت به انجمن رفته، ثبت نام كند. نكته جالب در این میان پیوستن زردشتیان تهران به انجمن آذربایجان در اوائل سال 1326ق. بود. بنابراین تعقیب این سیاست از سوى انجمن منجر به افزایش اعضا و در نتیجه بالا رفتن توان و نفوذ آن در جامعه شد. توجه به این مطلب كه انجمن شعباتى نیز در شهرهاى قوچان سبزوار، و رشت دائر كرده بود (صوراسرافیل، 1326، ش 23، ص 8) میزان گستردگى فعالیت آن را به خوبى آشكار مى‌‌سازد. انجمن قدرتمند آذدربایجان ظاهراً از مساعدت مالى تجار آذربایجانى مقیم تهران نیز برخوردار بود.

 از آنجا كه ریاست انجمن به صورت ادوارى تغییر مى‌‌یافت بنابراین در آثار این دوره كه غالباً شامل جراید و خاطرات روزانه رجال آن عصر است، افراد متفاوتى رئیس انجمن معرفى شده‌‌اند. بدین ترتیب از میرزا ابوالقاسم مرتضوى، تقى‌‌زاده و شجاع‌‌نظام (عین‌‌السلطنه، پیشین، ج 3، ص 2117)، به عنوان رؤساى انجمن در دوره‌‌هاى مختلف یاد شده است. در هر حال تقى‌‌زاده رئیس و راهبر حقیقى آن بوده هر چند وى سال‌‌ها پس از این روزگار، ضمن گله از مورخانى كه او را رئیس انجمن معرفى كرده بودند، گفت كه ابتدا ریاست انجمن را داشته، سپس این سمت را به معاضدالسلطنه واگذار كرده است. / روشنگرى‌‌ها در مشروطیت ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1357، ص 119.

 شمارى از اعضاى انجمن آذربایجان عبارت بودند از: میرزا احمدخان حامدالملك، میرزا عبدالرزاق حكاك، حشمت نظام، مشهدى عبدالله عطار، سید ابوالقاسم طلبه خلخالى، مشیر دیوان خراسانى، برادر پرى‌‌خان تبریزى میرزا حسین‌‌خان، میرزا حسین كرمانشاهى، غلامحسین خان تبریزى قهرمان خان نوكر سردار منصور، شریف‌‌العلما، امین‌‌الشرع، معاضدالسلطنه، رضا بالاخان معتضد دیوان. میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل نیز از اعضاى برجسته آن به شمار مى‌‌رفت.

 انجمن آذربایجان، به همراه انجمن‌‌هاى برادران دروازه قزوین، شاه‌‌آباد و غیرت، جبهه افراطى انجمن‌‌هاى پایتخت را تشكیل مى‌‌دادند.

 انجمن آذربایجان یكى از مجامعى بود كه در ماجراى قتل اتابك مورد سوءظن قرار گرفت، زیرا یكى از دشمنان سرسخت اتابك در مجلس كه با وى درشتى بسیار مى‌‌كرد، تقى‌‌زاده بود. برخى نظیر لمبتون چنین ابراز كرده‌‌اند كه «كمیته دهشت» به رهبرى حیدر عمواوغلى كه اینك به عنوان مسئول قتل اتابك شناخته مى‌‌شود یكى از شعب انجمن آذربایجان بوده است. (لمبتون، انجمن‌‌هاى سرى...، ص 156.) اما پذیرفتن این امر با توجه به نوشته‌‌هاى حیدرخان دشوار است حیدرخان عمواوغلى نه‌‌تنها هیچ اشارهاى به این موضوع نكرده: بلكه صراحتاً كمیته دهشت را هیأت اجرایى شعبه اجتماعیون عامیون حوزه تهران معرفى كرده است. (قاتل حقیقى میرزا على‌‌اصغرخان...، ص 51) ولى عضویت تقى‌‌زاده در این حوزه و یا به قول ملك‌‌زاده كمیته (ملك‌‌زاده، تاریخ انقلاب...، ج 2، ص 415) سرى انقلاب، امرى واضح است كه امكان دارد، نظریه لمبتون بر اساس وجود همین رابطه شكل گرفته باشد.

 تفنگچیان این انجمن در روز كودتا مجاهدت‌‌هاى بسیارى از خود نشان دادند و چندین نفر از توپچیان قزاق را یكى پس از دیگرى كشتند، ولى سرانجام انجمن آماج توپ دشمن قرار گرفت و مجاهدان آن پراكنده شدند. / حیات یحیى، ج 2 ص 329.

 از رهبران انجمن، تقى‌‌زاده بدون اینكه در كشمكش میان دو جبهه شركت كند به سفارت انگلستان پناه آورد و سپس راهى اروپا شد. معاضدالسلطنه نیز پس از مدتى مقاومت سرانجام از دست دشمن گریخته؛ راهى اروپا شد و در آنجا یكى از سازمان‌‌دهندگان اصلى مبارزه ملیون تبعیدى در خارج از كشور علیه محمدعلیشاه شد. / نامه‌‌هاى سیاسى دهخدا نقل از همان، ص 222.