امامزاده حسن (جى علیا)

از میدان فلكه معروف به دروازه قزوین چون به خیابان آسفالته رو به مغرب روند، در مسافت كمتر از یك كیلومتر، اراضى جى و بریانك شروع مى‌‌شود و پلى كه بر روى نهر فیروزآباد زده شده است، در مسیر همین خیابان قرار دارد و در فاصله بیش از یك كیلومترى فلكه مزبور جاده آسفالته تهران به قزوین كمى به طرف راست پیچیده، دست چپ راهى منشعب مى‌‌گردد كه به بقعه امامزاده حسن مى‌‌رسد.

 بناى بقعه امامزاده حسن یكى از ابنیه قابل توجه در میان زیارتگاه‌‌هاى خارج شهر تهران است. مدخل آن طرف شمال بوده، ابتدا از ایوانى كه یك ردیف ستون‌‌هاى بلند و باریك چوبى دارد، به ایوانى كه پوشش آن ضربى است مى‌‌رسند و از این ایوان داخل رواق چهارگوش بزرگى مى‌‌شوند (طول رواق كمى بیش از هفت متر و عرض آن شش متر است.). از رواق، داخل حرم وسیع امامزاده مى‌‌شوند كه طول و عرض آن هر كدام بالغ بر هشت متر مى‌‌باشد. هم رواق وهم حرم مزّین به نقاشى‌‌ها و مقرنس‌‌كارى‌‌هاى زیبایى است كه به نظر مى‌‌رسد عموماً از آثار زمان فتحعلى شاه قاجار باشد. بالاى دیوار رواق، 14 بیت و یك مصراع اشعار مرثیه مربوط به فاجعه كربلا به خط نستعلیق درشت طلایى رنگ به زمینه لاجوردى گچ‌‌برى شده است كه براى نمونه ابیات 1 و 6 و 10 و 13 آن به ترتیب نقل مى‌‌شود:

 بر حربگاه چون ره آن كاروان فتاد

شور و نشور واهمه را در گمان فتاد

 ... شد وحشتى كه شور قیامت به گرد رفت

چون چشم اهل بیت بر آن تشنگان فتاد

 ... در طعنت این بس است كه با عترت رسول

بیداد كرده خصم و تو امداد كرده‌‌اى

 ... اى زاده زیاد نكرده است هیچگه

نمرود این چنین كه تو شدّاد كرده‌‌اى

 این نوشته‌‌ها هیچ تاریخى ندارد. در یك گوشه رواق لوحه كاغذى مشتمل بر 52 بیت شعر آویزان است كه شرح ماجراى آمدن امامزاده حسن و فرزندش شاهزاده احمد به شهر رى و از آن‌‌جا به ملك جى و كشته شدنشان را دربردارد.

 این اشعار به وسیله مرحوم آقا میرزا یحیى ناظم التّولیه آستانه امامزاده حسن سروده شده و خلاصه آن این است كه وقتى عبدالملك فرمان داد آل حیدر را بى دریغ از تیغ بگذرانند، عرصه بر آل رسول (ص) تنگ شد و امامزاده حسن كه پسر امام مجتبى (ع) است، به اتفاق فرزند خود شاهزاده احمد گذرش به جى در شهر رى مى‌‌افتد و نزدیك كشتزار شخصى موسوم به سرافراز مى‌‌رسد. از سرافراز براى فرزند خسته و كوفته خویش نان مى‌‌طلبد و بیل سرافراز را براى آبیارى مى‌‌گیرد. سرافراز به منزل مى‌‌رود و به پدرش مطلب را اظهار مى‌‌كند؛ چون نان حاضر نبود پدرش مى‌‌گوید: برو من نان حاضر كرده مى‌‌آورم. سرافراز چون برمى گردد، مى‌‌بیند حاصل كشتزارش بسیار خرم شده، رشد نموده و محصول آن رسیده است. با اظهار تعجب از تازه‌‌وارد مى‌‌پرسد كه كى هستى؟ چون مى‌‌فهمد كه از اولاد على (ع) هستند، بیل را از دست امامزاده گرفته، او و فرزندش را شهید مى‌‌كند. پدر نان مى‌‌آورد و مردم جى مى‌‌فهمند و مى‌‌رسند و پدر سرافراز، فرزند آدم‌‌كش خود را با بیل به قتل مى‌‌رساند. پرده‌‌هاى نقاشى چندى كه همین صحنه را نشان مى‌‌دهد، بر دیوار رواق و ایوان نصب است.

 بین رواق و حرم، دَرِ خاتم فوق‌‌العاده عالى وجود دارد كه بر روى آن به خط نستعلیق این عبارات را نوشته‌‌اند:

 «بر حسب امر قدر قدرت قضا فرمان كیوان آستان شاهنشاه جم دربان ملائك پاسبان‌‌السلطان ابن السلطان ابن السلطان و الخاقان ابن الخاقان ناصرالدین شاه قاجار به سعى و اهتمام عالى شأن صناعت دستگاه مشهدى ابوالقاسم شیرازى به اتمام رسید، راقم حقیرالفقیر محمد حسین شیرازى فى شهر ربیع‌‌الاول سنه 1276.»

 در اطراف این در به روى هر لنگه ده بیت و جمعاً بیست بیت اشعار مرثیه داراى قافیه‌‌هاى مختلف مرقوم رفته است. بر بالاى دیوار حرم حاشیه‌‌اى پهن مشتمل بر كتیبه قرآنى است كه به خط ثلث و به طور برجسته گچ‌‌برى نموده‌‌اند. ضریح آن به طول 3/12 متر و عرض 2/13 متر و ارتفاع 2/23 متر مشتمل بر دهانه‌‌هاى مشبك نقره در میان ستون‌‌هاى چوبى بر روى پایه سنگى مى‌‌باشد و در اطراف ضریح صفحات نازك برنجى مشتمل بر اشعار محتشم نصب گردیده است. دو ضلع آن به خوبى مى‌‌رساند كه صفحات نازك را جداگانه تهیه كرده، روى ستون‌‌ها و قیدهاى چوبى ضریح كوبیده‌‌اند. در میان ضریح صندوقى است كه در حاشیه بالاى آن كتیبه‌‌اى به خط نستعلیق حاوى اشعارى مشتمل بر صلوات چهارده معصوم (ع) را به طور برجسته نوشته‌‌اند. سال و تاریخى بر روى صندوق دیده نشده، به نظر مى‌‌رسد از زمان فتحعلى شاه است.

 گنبد بقعه از كاشى‌‌كارى‌‌هاى عهد قاجاریه پوشیده شده، متناسب و موزونى دارد و كتیبه آن نشان مى‌‌دهد كه مربوط به زمان ناصرالدین شاه قاجار است.

 در كتاب نزهةالقلوب تألیف حمدالله مستوفى كه در تاریخ 740 ق. نوشته شده است، ضمن شرح نواحى و دهات غار، نام امامزاده حسن و تهران ذكر شده است. امروز هم ناحیه جى شامل دو قسمت است؛ جى علیا و جى سفلى و نام جیان مذكور در كتاب نزهةالقلوب مى‌‌رساند كه از قدیم جى شامل دو ناحیه بوده است.

 ضریح نقره‌‌اى در ضلع شرقى - غربى، سه دهانه، ضلع شمالى - جنوبى، دو دهانه مركب از قفل‌‌هاى كروى متداول در ضریح‌‌هاى مختلف دارد. بالاى دهانه‌‌هاى ضریح چهارده ترنج بزرگ، و چهارده ترنج كوچك فلزى به طور یك در میان به صورت پلاك‌‌هاى جداگانه تهیه و روى آن‌‌ها صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث برجسته مرقوم و زینت رنگ ترنج‌‌ها آبى فیروزه‌‌اى و خط مطلا است.

 بر حاشیه نهایى بالایى ضریح، آیه 35 سوره نور: «الله نورالسموات و الارض« تا «والله بكل شى‌‌ء علیم« و پس از آن «بسم الله الرحمن الرحیم و الشمس و ضحیها تا آخر و، لایخاف عقبیها« به خط ثلث برجسته مرقوم است.

 كتیبه بالاى دیوار حرم از بالاى محراب، حاوى سوره تبارك‌‌الذى، به خط ثلث درشت و برجسته كرم رنگ بر حاشیه زمینه لاجوردى است و ظاهراً مربوط به دوران نقاشى قدیم زیر گنبد است. نقاشى‌‌هاى دیوار، تجدید شده نقاشى قدیم دوران فتحعلى شاه است.

 بر دو طرف محراب بالاى بدنه‌‌هاى نقاشى تجدید شده این طور به خط نستعلیق نوشته‌‌اند؛ سمت راست یعنى جانب غربى مجاور محراب: «بانى نقاشى امامزاده حسن«، سمت چپ یعنى جانب شرقى مجاور محراب: «بانى باب‌‌الله ربیعى 1340» بالاى در شرقى حرم كه به مسجد پایین پا راه دارد، در گوشه بدنه مستطیل بالاى در گوشه سمت راست: «بانى نقاشى حرم مطهر امامزاده حسن علیه‌‌السلام«، گوشه بالایى سمت چپ: «باب‌‌الّله فرزند عزیزالّله شهرت ربیعى 1340»، گوشه سمت چپ پایین همان بدنه: «قلم محمد نقاش فراهانى.»

 در بدنه بالاى در غربى حرم كه به مسجد بالا سر راه دارد، عین همین نوشته‌‌ها با قلم سیاه بر زمینه سفید (همانند بدنه قبلى) نوشته شده است.

 لوحه زیارت‌‌نامه در كنار دیوار مسجد بالاسر هست. روى آن به خط نستعلیق بر كاغذ سفید نوشته است: «زیارت‌‌نامه سید جلیل امامزاده حسن امیر بن عبدالله علیه‌‌السلام« پس از آن در چهارده سطر، هر سطر سلام به یكى از چهارده معصوم. پس از این چهارده سطر در یك سطر و نیم به همان خط نستعلیق چنین نوشته است: «السلام علیك ایها السیدالجلیل یا حسن بن عبدالله بن الحسن بن جعفر بن هرون بن اسحق بن الحسن بن زید بن الحسن‌‌المجتبى السلام علیك و على ابائك و رحمةالله و بركاته.»

 درهاى شرقى و غربى حرم به صورت لنگه‌‌اى نه چندان قدیم است، اشعار روى لنگه راست در خاتم كه اطراف آن به خط نستعلیق با عاج بر خاتم مرقوم رفته است.

 چهار زیلوى بزرگ و سه زیلوى كناره در مسجد جدیدالاحداث كه در كتیبه آن‌‌ها سال 2536 [ش.] و عمل زیلوچیان كاشان مخصوص امامزاده حسن علیه‌‌السلام مشهود است. / آثار تاریخى تهران، ص 196.

 راجع به نسبت امامزاده حسن در نزهةالقلوب در ذكر دیه‌‌هاى غار آمده: «طهران و مشهد امامزاده حسن بن الحسن (ع) كه به جیان مشهور است« كه اشتباه كرده چون منظور از حسن بن الحسن (ع)، حسن مثنى است، لكن حسن مثنى در بقیع مدینه مدفون است. در كتاب جنته‌‌النعیم در باب معصوم‌‌زاده مدفون در بقعه امامزاده حسن چنین ذكر گردیده: «.. این مزار قطعاً حسن مثنى نیست...» در كتاب منتقلةالطالبیه...»نقل كرده است از مدفونین رى حسن امیر است و او نسب وى را به حسن امیر پسر زید بن حسن بن على بن ابیطالب علیهم السلام... مى‌‌رساند. بدین گونه: با لرى الحسن، امیر بن ابى عبدالله، محمد عزیز بن احمدالخطیبى ابن الحسن بن جعفر بن هرون بن اسحق الكوكبى ابن الحسن الامیر بن زید بن الحسن بن على ابن ابى طالب (ع). به عبارت دیگر شش پشت نسب را به حسن بن زید جد دوم حضرت عبدالعظیم مى‌‌رساند و به  هشت فاصله به حضرت امام حسن مجتبى (ع). پس بر این بیان حضرت امامزاده حسن ملقب به امیر است، مانند جد بزرگوارش و حسنى است. / جنةالنعیم، ص 107؛ قصران، ج 1، ص 491.