آجركاری

هنر چیدن آجر در بناها به منظور عرضه نماهای‌ تزیینی‌ متناسب با شكل و هیئت كلی‌ بنا را آجر كاری‌ می‌‌نامند. / تزیینات وابسته به معماری‌، ص 59.

 این هنر دیر پای‌ ایرانی‌ گو این‌كه سابقه چند هزار ساله دارد، در دوره سلجوقی‌ است كه به قله‌های‌ مرتفع دست می‌‌یابد.

 ساریخانی‌ در صفحه 63 بررسی‌ باستان‌شناسی‌، معماری‌... ملایر نوشته است:

 «اوج هنر آجركاری‌ را در زمان سلجوقیان به خصوص در برج‌های‌ خرقان قزوین می‌‌توان دید. آجر در دوره قاجار بیش‌تر به شكل چهارگوش می‌‌باشد. اندازه رایج 19/5 × 19/5  × 4 سانتی‌‌متر است.»

 مقاومت آجر در برابر باران و دیگر عوامل اقلیمی‌ از یك سو و نقش‌پذیری‌ آن و امكان ایجاد طرح‌های‌ مختلف و سهولت اجرای‌ كار از سوی‌ دیگر، باعث شده است كه بسیاری‌ از بناهای‌ ارزشمند و ماندگار فضاهای‌ ورودی‌ شماری‌ از بناهای‌ خشتی‌ با آجر ساخته و تزیین شود.

 سر ادوارد لوتینس[1] می‌‌گوید:

 نگویید آجركاری‌ ایرانی‌ بلكه باید گفت جادوی‌ آجر ایرانی‌.» / معماری‌، ص 145.

همان­طور که گفته شد در قرن‌های‌ اولیه اسلامی‌ تا اواسط دوره سلجوقیان، آجر مهم‌ترین ماده ساختمانی‌ در تزیین ورودی‌ بناها بود. در این میان علاوه بر آجرهای‌ معمولی‌، از آجرهای‌ پیش‌بُر (آجرهایی‌ كه پیش از حرارت دیدن به شكل و اندازه دلخواه بریده و درست می‌‌شوند و سپس آن را می‌‌پزند) و نیز از آجرها یا سفال‌های‌ مُهری‌ (آجرها یا سفال‌هایی‌ كه پیش از حرارت دیدن، نقشی‌ دلخواه را با یك قالب روی‌ آنها به‌وجود می‌‌آورند) استفاده می‌‌كردند.

 استفاده از آجر در ایران به هزاران سال پیش برمی‌‌گردد. بر اساس ادعای‌ باستان‌شناسان فرانسوی‌، اولین آجر در سیلك كاشان كشف شده است. / ایران از آغاز تا اسلام، گیرشمن، ص 16.

 آجر در كلیه بناهای‌ كهن سرزمین ایران به كار رفته است، یكی‌ از آنها ارگ كهنسال بم است كه بیشتر بنا از خشت می‌‌باشد اما آجر نیز در آن به كار رفته است.

 معماران و سازندگان بناهای‌ تهران قدیم نیز از آجر به صورت گسترده و فراوان بهره برده‌اند كه این امر زیبایی‌ دلنشین و كهنگی‌‌ناپذیری‌ به آنها بخشیده است.

 آجر در گذشته از نظر ابعاد اقسام متعددی‌ داشت نظیر آجر قزاقی‌، آجر ختایی‌ و آجر نظامی‌ و.. و هنوز هم دارد.

 ابعاد آجرهای‌ قدیمی‌، بسیار متفاوت بوده‌اند چنان‌كه امروزه نیز این خصوصیت را می‌‌توان دید. هرچند در بعضی‌ موارد به تنوع گذشته نیست كه این خود از ویژگی‌‌ها و از امتیازات برجسته آجر است.

 «آجرهای‌ به‌كار رفته در زندان هارون‌الرشید یا آتشكده ساسانی‌ در ری‌ به ابعاد 20×2×5/3  و 17×17× 4/5 و 30×3×5/5 سانتی‌‌متر بوده است.»
/ آثار تاریخی‌ تهران، ص127.

 ابعاد آجر نظامی‌ نیز كه در تهران قدیم كاربرد داشته است 52×52 سانتی‌‌متر بوده است.