چراغ گاز- (در تهران ناصری)
کارخانه چراغ گاز نخستین کارخانه‌‌ای است که چند خیابان تهران را در دوره سلطنت ناصرالدین شاه روشن کرد. این کارخانه ارمغان سفر دوم ناصرالدین شاه، به فرنگ بود. کارشناس کارخانه فابیوس بواتال بود که آنرا راه انداخت.
محل کارخانه
کارخانه در خیابان چراغ گاز قرار داشت. سبب تسمیه خیابان نیز همین بود. نام خیابان بعد از تولیدبرق، به خیابان چراغ برق و امروز خیابان امیرکبیر تغییر یافت. خیابان چراغ گاز یکی از 6 خیابان دارای سردر بود که از میدان توپخانه منشعب می‌شد.
مشخصات فنی کارخانه
کارخانه، مجهز به دیگ‌های دردار و پیچ و مهره‌ای بود. در این دیگ¬ها کاربیت ریخته می¬شد و در آن¬ها را می¬بستند. گاز تولید شده از کاربیت از طریق لوله‌های مسی لوله به خیابان ناصریه و خیابان دراندرون انتقال می¬یافت.
آنگاه چراغ¬ها توسط مشعل¬های روشن چراغ¬چیان آموزش دیده روشن می‌شد و تا گاز جریان داشت خیابان‌ها روشن بود. این تنها منبع روشنایی خیابان و اندرون دارالخلافه، بود. هنگام افتتاح از درب کارخانه الی میدان ارک و تمام میدان توپخانه، چراغها روشن شد.
از مهم‌ترین پدیده‌های اروپایی که پس از سفر دوم ناصرالدین شاه به فرنگستان در تهران دایر گردید، چراغ گاز بود که توسط کارشناسی به نام فابیوس بواتال راه‌اندازی شد. در ۱۲۹۶ق./۱۸۷۹م. امین‌الملک که شوق داشت پدیده‌های نوین اروپا در پایتخت ایران رایج شود، یک موتور تولید گاز از فرنگستان وارد کرد. این کارخانه تنها روشنایی میدان توپخانه و شماری از خیابان‌های اطراف ارگ، مانند ناصریه و علاءالدوله را تأمین می‌کرد و طرز کارش چنین بود که گاز حاصل از حرارت دادن زغال سنگ در دیگ‌های مخصوص به وسیله لوله‌های زیرزمینی به فانوس‌های مخصوصی که برپایه چراغ‌های چدنیِ ساخت کارخانه چدن‌ریزی دارالخلافه در مجمع الصنایع ارگ، نصب شده بود، هدایت می‌گردید. با تاریک شدن هوا شماری چراغ‌چی با میله‌های مشعل فانوس‌ها را یک به یک روشن می‌کردند که تا پاسی از شب روشنایی می‌داد.( جواهرکلام، عبدالعزیز، تاریخ طهران، ج۱، ص۱۳۲، تهران، ۱۳۵۷ش.) این کارخانه چندان دوام نیافت، زیرا تهیه زغال سنگ و گاز لازم در ایران آسان نبود.
جشن روشنائی چراغ گاز در تهران عصر ناصر الدین شاه
مطابق سند:
گزارش مفصلی از افتتاح و به کار اندازی نخستین کارخانه گاز شهری و چراغ گاز در تهران- 1298ق.- 1260 (دو صفحه)
راه اندازی چراغ گاز در تهران که به روشن شدن خیابان‌ها و سپس خانه های تهران انجامید. در دوره سلطنت ناصرالدین شاه، در دوره صدارت سپهسالار اعظم در تهران روی داد. پس از برگزاری آن جشن، نخستین خیابانی در تهران که چراغ گاز در آن روشن شد را به نام خیابان چراغ گاز نامیدند. برگزاری چنین جشنی، بیانگر آگاهی رجال دولت ایران به اهمیت چراغ گاز و تاثیر مثبت آن در زندگانی اجتماعی مردم و جامعه ایران است.
جشن گزارشی تهیه شد که متن آن به شرح زیر می باشد:
«از چندی قبل که اراده علیه همایونی اقتضاء فرموده بود که شهر دارالخلافه به واسطه گاز روشن شود و امتیاز دستگاه گاز به جناب جلالتمآب اشرف سپهسالار اعظم داده شده بود، مقدمتا در عمارت همایونی و سردرب الماس و جلوی باب عمایون و وسط میدان توپخانه چراغ الکتریسیته مشتعل بود و این اوقات [که] کارخانه گاز هم فیصل یافته و لوله های آن به بعضی از خیابان‌های شهر کشیده شده بود. بر حسب اجازه علیه همایونی، عصر روز پنج شنبه یازدهم شهر ذیقعده جشن افتتاح گاز و اشتعال آن واقع شد.»
در میدان توپخانه جدید(=امام خمینی، زیرا توپخانه قدیم میدان ارگ بود.) مقابل حوض بزرگ یک چادر پوش مخصوص دولتی و در طرفین آن چند چادر پوش دیگر زده و در همه آنها میوه و شربت و شیرینی چیده بودند. اطراف حوض چوبهای بلند نصب شده و به ساق هر یک به ارتفاع دو ذرع تاج کیانی زرنشان و بیرقهای کوچک الوان آویخته و از بالای آنها به دور حوض از هر چوب به چوب دیگر ریسمان کشیده مثل مواقع اعیاد بزرگ بیرقهای کوچک که بعضی به چوبهای کوچک مطلا شده بسته شده بود، آویخته بودند و در محاذات چادر مخصوص و در ایوان جلوی بالاخانه های میدان، دو صفحه چوبی بزرگ با علامات نظامی ایران و روی آن شیروخورشید مجسم بزرگ نصب کرده و باز بالاتر در دیوار بالاخانه های مذکور، در دو موقع ازهمان علامات که به ساق بیرق‌ها نصب کرده بودند، قدری بزرگتر نصب شده بود و در مقابل چادر مخصوص آن طرف حوض دو دسته موزیکانچی نظامی ایستاده بودند.
نواب اشرف والا ولیعهد و نواب اشرف والا امیرکبیر نایبالسلطنه وزیر جنگ و شاهزادگان عظام و وزراء فخام و بعضی از سرتیپان و امراء تومان و صاحبمنصبان نظام حاضر بودند. جناب معتمدالملک واردین را پذیرائی مینمود.
در میدان ازدحام و جمعیت کثیر از سکنه شهر بود. از فرنگیها مثل بعضی از معلمین قشونی و تلگرافچیان انگلیسی با زن و اطفال در یکی ازچادرهای پوش نشسته بودند و در مقابل چادر مخصوص در مهتابیِ بالاخانه های میدان، چند نفر زن فرنگی و شارژدافر فرانسه با تمام اتباع سفارت و بعضی از اتباع سفارت انگلیس و جنرال قنسول هلند و رومانی و بعضی دیگر نشسته بودند.
موزیکانچیان به نوبت نواهای فرنگی و ایرانی می نواختند و در فاصله هر چند دقیقه یک بالون به هوا میفرستادند و اشکال مختلفه که با گاز پر شده بود، در اطراف یک پایه چراغ حرکت می کرد.خلاصه میدان توپخانه در آخر روشنائی آفتاب و اول طلوع ماه و تابش آن دوشعاع، به بیرق‌ها و اسباب چراغ و غیره نمایش غریبی پیدا نمود.
بنای چراغ گاز در ایران یکی از اثرهای بسیار بزرگی است که در زمان سلطنت شاهنشاه جمجاه ضمیمه اثرهای دیگری که در عهد فرخنده مهد این شاهنشاه عادل پاذل در ایران به یمن توجه ملوکانه به یادگار مانده، خواهد گردید.
وقت مغرب همه مجمع به آن طرف حوض رفته و نواب اشرف والا امیرکبیر نایبالسلطنه وزیر جنگ به مناسبت حکومت دارالخلافه با دعای ذات ملوکانه صفات با برکت اعلیحضرت شهریاری یک چراغ را که هفت شاخه داشت، با اسبابی که برای روشن کردن چراغ از مرجان و غیره ساخته بود، روشن فرمودند.
پس از آن از درب کارخانه الی میدان ارک و تمام میدان توپخانه، چراغها روشن شد و گاز مزبور پاک و سفید و در نهایت روشنی بود و همگی شاهزادگان و وزرای فخام تا میدان ارک تفرجکنان رفتند. اهالی شهر که در میدانها و خیابان‌ها مجتمع بودند، مانند یکی از اعیاد ملتی جشن و نشاط مخصوصی داشتند و از عموم خلق صدای دعا و ثنا به وجود فایضالجود اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاهی بلند بود.»
توصیف جشن در روزنامه ایران:
جشن‌های حکومتی یا مراسمی از اعیاد ملی که دستگاه حکومت می‌خواست سهمی در آن داشته باشد، در این میدان برگذار می‌شد. مثلاً در ۱۲۹۸ق./۱۸۸۱م مراسم افتتاح کارخانه چراغ‌گاز در میان تشریفات بسیار و در حالی که میدان توپخانه آرایش داده شده، و با نصب بیرق‌ها و افراشتن چادر‌ها و ترنم موسیقی و توزیع شربت و شیرینی و میوه جلوه خاصی یافته بود، در این مکان جشن گرفته شد. آتش‌بازی‌هایی که در این جشن‌ها در میدان توپخانه برپا می‌شد، در تاریخ تهران معروف است.(روزنامه دولت علیه ایران، تهران، ۱۳۷۰ش.)
