واگن اسبی
واگن اسبی وسیله حمل و نقلی عمومی بود که با اسب حرکت می کرد و بدان روزگار از وسایل پیشرفته نقلیه به شمار می¬رفت.
ناصرالدین شاه در سفر سوم خود به فرنگ، در سال 1306 ق. این وسیله را دید و پسندید و فرمان راه اندازی آن را داد. البته تهران پیش¬تر(1305ق.) با وسیله ریلی ماشین دودی آشنا شده بود.
برای اجرای و تاسیس واگن اسبی، دولت ایران با یك شركت بلژیكی قراردادی بست.
واگن اسبی وسیله پیچیده ای نبود، لذا شرکت در زمان کوتاهی ریل و واگن به ایران آورد و آن¬را راه اندازی کرد.
واگن اسبی فقط در خیابان¬های بدون شیب و یا کم شیب امکان حرکت داشت. بنابراین در شهر تهران ناصری از این بابت مشکلی نبود، زیرا خیابان¬ها اغلب چنین وضعیتی داشتند.
مشخصات فنی:
– هر واگن سه كوپه مسقف و مجزا داشت. كوپه اصلی با جدار و حفاظ بود و به زنان اختصاص داشت و دو كوپۀ بدون جدار دو طرف را مردان استفاده می¬کردند.
– در خیابان¬های مسیر تراورس¬ها و ریل¬های آهنی را نصب کرده بودند.
– واگن روی ریل حرکت می کرد.
– نیروی کشنده واگن دو یا چهار(متناسب با شیب خیابان) اسب بود.
– فاصله دو ریل کمتر از یک متر بود.
– به دلیل سنگین واگن و مسافران اسب¬ها نمی توانستند تندتر از سرعت پیاده رفتن انسان بروند. بنابراین پیاده و سوارشدن در حرکت واگن هم امکان پذیر بود.
– خدمه آن عبارت بود از؛ یک واگنچی، یک بلیت فروش و یک مامور برای حفظ نظم و مقابله با شرارت مزاحمان.
– جز در ابتدا و انتهای خط در بین راه ایستگاهی نبود.
– غیر از معابری که پرآمدوشد بود که دوخط برای آن معابر در نظر گرفته بودند بقیه خیابان ها یک خط پیش¬بینی شده بود.
– پنج خط به آن اختصاص یافت:
خط اول: خط بازار تا آخر خیابان لاله زار
خط دوم: خط خیابان شاه عبدالعظیم كه از بازار شروع می شد و تا ایستگاه ماشین دودی (پارك كوثر فعلی) می رسید.
خط سوم: خط باغشاه از بازار تا دروازه باغشاه
خط چهارم: خط دروازه قزوین، از میدان توپخانه تا دروازه قزوین
خط پنجم: از میدان اعدام تا ماشین دودی
ایستگاه واگن اسبی:
– در ابتدا و انتهای خطوط، ایستگاه مسافر بود.
– مرکز شرکت و محل توقف پایانی واگن و اسب در خیابان باغ وحش(اکباتان) واقع بود. در آنجا توقفگاه واگن¬ها و طویله اسبان بود.
– ایستگاه مرکز میدان توپخانه بود که واگن¬ها از این نقطه به دیگر ایستگاه¬ها می-رفتند.
مشکلات:
– بر اثر بارندگی در زمستان و یخ زدگی معابر، گاهی واگن از ریل خارج می¬شد. در این صورت مسافران و مردم عابر خدمه را کمک می¬کردند و واگن را به ریل باز می-گرداندند.
– در ابتدا مردم بی توجه به حرکت واگن بودند و در مسیرحرکت آن آمد و شد می کردند بنابراین شرکت سواری را استخدام کرده بود تا با شیپور مردم را هشدار می داد.
این وسیله تا سال1310ش. ادامه حیات داد.
در عصر پهلوی با آمدن خودرو رفته رفته واگن اسبی برچیده شد. خیابان باغشاه (خیابان امام) نخستین خطی بود که بساط آن را جمع کردند.
«از میان مهندسان اروپایی مسیوبواتال، تبعه بلژیک، کسی است که در ایجاد کارخانه چراغ گاز، راه‌آهن تهران ـ شهر ری و ایجاد خط واگن اسبی در خیابان‌های تهران مؤثر بوده است.» (آمار دارالخلافه تهران، ج۱، ص۳۷، ۱۳۶۸ش.)
ایجاد راه‌آهن از تهران به شهر ری (۱۳۰۶ق./۱۸۸۹م) و احداث شبکه خطوط واگن اسبی (۱۳۰۷ق./۱۸۹۰م) از آخرین اقدام‌هایی است که در دوره ناصری چهره تهران را دگرگون کرد.(منظورالاجداد، گنجینه، دفتر دوم، ۱۳۶۸ش.)
