مدرسه دخترانه آمریکایی تهران
این مدرسۀ از مدارس میسیون پروتستان آمریکایی و نخستین مدرسۀ دخترانۀ شهر تهران (۱۲۹۱- ۱۳۵۹ ق/ ۱۲۵۳- ۱۳۱۹ ش/ ۱۸۷۴-۱۹۴۰ م).
مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی در ۷ ربیعالاول ۱۲۹۱ ق/ ۲۴ آوریل ۱۸۷۴ م، تقریباً همزمان با گشایش مدرسۀ پسرانۀ آمریکـایی (ﻫ م) و بهعنـوان شعبهای از آن، در خـانهای نزدیک کلیسای ارمنیان تهران گشایش یافت. این مدرسه در آغاز برای آموزش دختران ارمنی فعالیت میکرد و دو تن از دختران میسیون پروتستان آمریکایی با نامهای دوشیزه رتلت و دوشیزه کینگ ادارۀ آن را بر عهده داشتند (بامداد، ۲/ ۶۹؛ دولتآبادی، ۳/ ۵۲۰). مدرسه در زمان بازگشایی، ۱۲ دانشآموز دختر داشت. یک سال بعد، محل مدرسه به خیابان لالهزار انتقال یافت و سازمان آن بهصورت شبانهروزی درآمد. مدرسۀ شبانهروزی با ۹ دانشآموز دختر به فعالیت خود ادامه داد و در زمان کوتاهی، شمار دانشآموزان آن به ۱۷ تن رسید که تنها دو تن از آنها بهصورت روزانه در مدرسه تحصیل میکردند (الدر، ۳۷، ۳۹؛ ایرانشهر، ۲/ ۱۲۰۹). در ۱۲۹۴ ق/ ۱۸۷۷ م، پس از آنکه سارا بست[۱] به میسیون آمریکایی در تهران پیوست، مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی نیز به مکان جدیدی منتقل شد که از سوی میسیون آمریکایی خریداری شده بود. چندی بعد مدیریت مدرسه را دوشیزه آنا شنک[۲] بر عهده گرفت.
مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی از ۱۲۹۹ ق/ ۱۸۸۲ م، ناچار شد که پیش از ثبتنام دانشآموزان، از خانوادۀ آنان تعهد بگیرد که دختران دانشآموز تا پایان سال تحصیلی در مدرسه بمانند و پیش از پایان تحصیلات ازدواج نکنند.
در نخستین سالهای فعالیت مدرسۀ دخترانه همۀ هزینههای تحصیلی، لباس و اقامت دختران از سوی میسیون مذهبی تأمین میشد. در ۱۳۰۰ ق/ ۱۸۸۳ م، برای نخستینبار دوشیزه بارتلت [۳]گزارش داد که پدر یکی از دختران حاضر است هزینۀ تحصیل فرزندش را بپردازد. در ۱۳۰۱ ق/ ۱۸۸۴ م، ۵ تن از دختران مدرسه به مذهب پروتستان گرویدند و به کلیسای انجیلی پیوستند (الدر، همانجا).
مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی در ۱۳۰۳ ق/ ۱۸۸۶ م به خیابان قوامالسلطنه (سیِ تیر کنونی) منتقل شد و در ۱۷ نوامبر همین سال در این مکان گشایش یافت. گویا از این تاریخ، مدرسه به نام ایران بتئیل [۴]نیز نامیده میشد ( ایرانشهر، همانجا). در روز افتتاح مدرسه ۴۰ دانشآموز در مدرسه نامنویسی کردند. دوشیزه آنی دیل [۵]که از ۱۳۰۲ ق/ ۱۸۸۵ م به تهران اعزام شده بود، بهعنوان مدیر مدرسه تعیین شد و یک سال بعد مدرسه عملاً شعبۀ شبانهروزی را تعطیل کرد؛ زیرا در ادارۀ آن با مشکلات مالی روبهرو بود. از این پس مدرسه برای تأمین بودجۀ خود اقدام به دریافت اعانه و شهریه کرد؛ مثلاً در ۱۳۱۰-۱۳۱۱ ق/ ۱۸۹۳ م مبلغ ۱۱۹ تومان از سوی یک نیکوکار به مدرسه کمک شد (الدر، همانجا).
به گفتۀ محبوبی اردکانی بعدها آمریکاییها عمارت ارفعیه را از پرنس ارفع، از رجال دورۀ مظفرالدین شاه، به قیمت ۳۰هزار دلار خریداری کردند و مدرسۀ دخترانۀ خـود را توسعه دادنـد (۱/ ۳۶۹؛ برای روایتی دیگر، نک : سلامی، ۱۱۲).
در سال تحصیلی ۱۳۰۶-۱۳۰۷ ق/ ۱۸۸۹-۱۸۹۰ م، ناصرالدین شاه از مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی بازدید کرد و بر روی تختهسیاه دو عبارتِ «حکیمالممالک اینجا تشریف آوردهاند» و «hakimolmamalek» را نوشت. نوشتۀ ناصرالدین شاه را قاب گرفتند که مدتها در مدرسۀ آمریکایی نگهداری میشد. همچنین ناصرالدین شاه دستور پرداخت سالیانه ۱۰۰ تومان کمکهزینه را برای مدرسۀ دخترانه داد. این پول تا چند سال پرداخت میشد (الدر، ۴۱؛ دلریش، ۱۲۵؛ صالح، ۱۸).
گرچه برخی گفتهاند در زمان بازدید ناصرالدین شاه از مدرسۀ آمریکایی، یک دختر مسلمان نیز در آن تحصیل میکرد (مونسالدوله، ۱۵۹-۱۶۰؛ صالح، همانجا)، اما الدر، نویسندۀ تاریخ میسیون آمریکایی در ایران، یادآور میشود که بازدید ناصرالدین شاه سبب شد که چند خانوادۀ مسلمان دخترانشان را برای تحصیل به مدرسۀ آمریکایی بسپارند (همانجا؛ قس: بامداد، ۱/ ۴۵، ۲/ ۷۰). در ۱۳۱۳-۱۳۱۴ ق/ ۱۸۹۶ م، ۱۸ دختر مسلمانْ داوطلب تحصیل در مدرسۀ آمریکایی بودند و از این پس، بخش قابل ملاحظهای از دانشآموزان مدرسه را دختران مسلمان تشکیل دادند.
مدرسۀ آمریکایی در ۱۳۱۴-۱۳۱۵ ق/ ۱۸۹۷ م، بهسبب نداشتن معلم، یک سال تعطیل شد و هنگامی که دوباره گشایش یافت، ۷ دختر مسلمان در جمع دانشآموزان مدرسه حضور داشتند (الدر، همانجا؛ ساناساریان، ۶۸). در ۱۳۲۳ ق/ ۱۹۰۵ م، از ۹۵ دختر دانشآموز مدرسۀ آمریکایی ۲۴ تن مسلمان بودند. این شمار در ۱۳۳۱ ق/ ۱۹۱۳ م، به ۱۵۴ تن از ۳۴۵ دانشآموز مدرسه افزایش یافت. مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی در ۱۲۹۹ ش، ۲۹۷ دانشآموز داشت (عالم نسوان، س ۱، شم ۱، ص ۳۶) و در سال تحصیلی ۱۳۰۲-۱۳۰۳ ش، این شمار با اندکی تغییر به ۲۹۱ دانشآموز دختر میرسید («احصائیه … »، ۷۱).
در سال ۱۳۲۱ ق/ ۱۹۰۳ م، مظفرالدین شاه بهسبب آنکه گفته میشد دختران مدرسۀ آمریکایی دامن و کفش پاشنهدار میپوشند، دستور تعطیلی مدرسه را داد؛ اما این دستور تنها ۱۰ روز اجرا شد (الدر، همانجا؛ قس: صالح، همانجا، که این حادثه را در دورۀ ناصرالدین شاه میداند).
مدرسۀ آمریکایی در ۱۳۰۸- ۱۳۰۹ ق/ ۱۸۹۱ م دو دختر ارمنی را بهعنوان نخستین فارغالتحصیلان مدرسه معرفی کرد و در سالهای تحصیلی ۱۳۱۱-۱۳۱۲ ق/ ۱۸۹۴ م و ۱۳۱۳-۱۳۱۴ ق/ ۱۸۹۶ م نیز سالانه، دو دختر ارمنی فارغالتحصیل شدند. از ۱۳۱۴ تا ۱۳۲۷ ق/ ۱۸۹۶- ۱۹۰۹ م، هیچیک از دانشآموزان، دورۀ تحصیلی ۱۲سالۀ مدرسه را به پایان نرساندند و تنها در ۱۳۲۵ ق/ ۱۹۰۷ م، ۴ دخترِ ارمنی فارغالتحصیل شدند. پس از ۱۳۲۷ ق/ ۱۹۰۹ م، مدرسۀ آمریکایی تقریباً هر سال فارغالتحصیل داشته است (الدر، ۴۱).
برخی فاطمه رئیس، دختر حسن رئیس ظهیرالملک را نخستین دختر مسلمانی میدانند که از مدرسۀ آمریکایی فارغالتحصیل شد. فاطمه رئیس، همسر رجبعلی منصور و مادر حسنعلی منصور بود (مونسالدوله، ۳۲۸- ۳۲۹). بدرالملوک بامداد (۲/ ۷۰) از مهرتاج رخشان و مریم اردلان بهعنوان نخستین فارغالتحصیلان مسلمان مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی در ۱۲۷۰ ش، یاد کرده است. باید گفت تاریخ فـارغالتحصیلی ایـن دانـشآموزان ــ دستکـم مهرتـاج رخشـان ــ ۱۲۹۰ ش اسـت (عـالم نسـوان، س ۸، شم ۳، ص ۱-۲).
گویا تا ۱۳۰۳ ش خانم شولر مدیر دبیرستان دخترانۀ آمریکایی بود (قدمیاری، ۲۳۵). خانم جین دولیتل [۶]که از ۱۳۰۰ ش به ایران آمده بود، از این پس تا توقف فعالیت مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی در ۱۳۱۹ ش، ریاست مدرسه را بر عهده داشت. او پس از توقف کار مدارس خارجی، همچنان در ایران ماند و در درمانگاهی وابسته به انجمن فارغالتحصیلان مدرسۀ آمریکایی به ارائۀ خدمات پزشکی مشغول شد (میلر، 218-219؛ بامداد، ۲/ ۷۰-۷۱؛ صالح، ۱۸؛ قس: ترابی، یازده ـ دوازده).
پس از شهریور ۱۳۰۷، شعبۀ شبانهروزی مدرسه با گنجایش ۶۰ دانشآموز در خیابان یوسفآباد و در نزدیکی مدرسۀ آمریکایی دایر شد که دختران توانستند در آن تحصیل کنند. مدرسۀ آمریکایی مدعی بود برنامۀ آموزشیِ شبانهروزی، امکانات بهتری را برای تحصیل دختران فراهم خواهد کرد. در شعبۀ شبانهروزی مدرسۀ دختران، افزونبر تحصیلات عمومی، پیانو، ورزش، نقاشی و بچهداری را نیز فرامیگرفتند (عـالم نسوان، س ۸، شم ۵، پشت جلد، س ۱۰، شم ۱، پشت جلد).
چند تن از معلمان مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی، در تهران به سال ۱۳۰۷ ش، که خود فارغالتحصیل (دیپلمۀ) مدرسۀ آمریکایی بودند، عبارتاند از: مهرتاج رخشان، ۱۳۲۹ ق/ ۱۹۱۱ م؛ حبیبه خانم مجلل و زهراخانم قرائی، هر دو ۱۳۰۳ ش/ ۱۹۲۴ م؛ فاطمه خانم بهاءالدین و حشمت خانم حسیدیم، هر دو ۱۳۰۵ ش/ ۱۹۲۶ م؛ زینب مفتاح، ۱۳۰۶ ش/ ۱۹۲۷ م (همان، س ۸، شم ۳، ص ۱-۲).
برنامۀ درسی مدرسۀ آمریکایی در دورۀ اول متوسطه در ۱۳۱۲ ش، از این قرار بود: سال اولْ فارسی ــ شـامل ادبیـات، امـلا، انـشـا، قـرائـت و عـربـی ــ ، ورزش و «حفظالصحه»، حساب، زبان خارجی، آشپزی، نقاشی، مقدمۀ «علوم طبیعی» و «درس اخلاق»؛ سال دومْ فارسی، ورزش، حساب و جبر، زبان خارجه، خیاطی، نقاشی، «تاریخ عالم» و «بیولوژی»؛ سال سومْ فارسی، ورزش، هندسه، زبان خارجی، خیاطی، بچهداری، عربی، سوسیولوژی (جامعهشناسی) و جغرافی ( اسنادی … ، ۳۳۲-۳۳۳).
مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی انجمنی از فارغالتحصیلان داشت. این انجمن نشریهای (دوماهنامه) ویژۀ دختران، با موضوع علوم تربیتی به نام عالم نسوان منتشر میکرد. این نشریه با امتیاز نوابه صفوی از ۱۲۹۹ ش آغاز به کار کرد و انتشار آن زیر نظر رئیس مدرسۀ دخترانه بود. عالم نسوان از نخستین نشریاتی بود که هیئت تحریریه داشت و جمعی از فارغالتحصیلان مدرسۀ آمریکایی همچون طیبه میردامادی، اشرف نبوی، هما محمودی، معصومه فیلی، فروزان، فرخنده سمیعی، بدرالملوک، ملکزاده، نوابه صفوی و مدیر مدرسۀ آمریکایی از اعضای هیئت تحریریۀ آن بودند (نک : س ۱۲، شم ۱، صفحه عنوان).
عالم نسوان در شمارۀ اول خود وعده داد که نوشتههای خود را در ۶ موضوعِ آموزشهای پزشکی و حفظالصحه، دستور پرستاری و تربیت اطفال، خانهداری یا به تعبیر عالم نسوان «امور بیتی»، خیاطی، اخبار ترقی نسوان، و مقالات ادبی زنان منتشر خواهد کرد (ص ۲). مقالات این نشریه را بیشتر فارغالتحصیلان دختر و پسر مدرسۀ آمریکایی تألیف یا ترجمه میکردند. فارغالتحصیلان مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی در ۱۳۰۸ ش بار دیگر تصمیم به انتشار نشریهای دیگر گرفتند، ولی وزارت معارف اجازۀ انتشار آن را صادر نکرد (طاهراحمدی، ۲۶).
مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی از دی ۱۳۱۳، به خواست وزارت معارف ایران، به دبیرستان نوربخش تغییر نام داد («اسامی … »، ۶۰۰).
در سال ۱۳۱۸ ش/ ۱۹۳۹ م، دولت ایران دستور تعطیلی تمامی مدارس خارجی را صادر کرد. این مدرسه با یک سال مهلت در ۱۳۱۹ ش/ ۱۹۴۰ م تعطیل، و ساختمان آن با نام دبیرستان نوربخش به وزارت معارف واگذار شد. برخی از مبلغان مذهبی و معلمان سابق مدرسه همچنان در ایران باقی ماندند.
یک دهۀ بعد در ۱۳۲۹ ش، خانم جین دولیتل در تهران مدرسهای شخصی برای دختران تأسیس کرد که آن را «ایران بتئیل» نام نهاد، و سالها بعد در ۱۳۴۷ ش «بنیاد فرهنگی ایران بتئیل» با حمایت مبلغان مذهبی کلیسای پروتستان در تهران تأسیس شد و در گذر زمان به مؤسسۀ عالی دماوند تغییر نام داد (صدیق، ۴/ ۱۵۳-۱۵۴؛ قبادی، ۱۴۰-۱۴۱).
• مآخذ
• «احصائیۀ کل مدارس طهران»، تعلیموتربیت، تهران، ۱۳۰۴ ش، دورۀ اول، شم ۸- ۹؛ «اسامی جدید مدارس»، همان، ۱۳۱۳ ش، دورۀ اول، شم ۵۸؛ اسنادی از مدارس ایرانی در خارج و مدارس خارجی در ایران (۱۳۰۱-۱۳۱۷ ش)، مرکز اسناد ریاست جمهوری، به کوشش عیسى عبدی، تهران، ۱۳۸۱ ش؛ الدر، جان، تاریخ میسیون آمریکایی در ایران، ترجمۀ سهیل آذری، تهران، ۱۳۳۳ ش؛ ایرانشهر، نشریۀ کمیسیون ملی یونسکو در ایران، تهران، ۱۳۴۳ ش/ ۱۹۶۴ م، شم ۲۲؛ بامداد، بدرالملوک، زن ایرانی، از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید، تهران، ۱۳۴۷ ش؛ ترابی فارسانی، سهیلا، اسنادی از مدارس دختران از مشروطیت تا پهلوی، تهران، ۱۳۷۸ ش؛ دلریش، بشرى، زن در دورۀ قاجار، تهران، ۱۳۷۵ ش؛ دولتآبادی، صدیقه، نامهها، نوشتهها، و یادها، به کوشش مهدخت صنعتی و افسانه نجمآبادی، پرینستن، ۱۳۷۷ ش؛ ساناساریان، الیز، جنبش حقوق زنان در ایران، ترجمۀ نوشین احمدی خراسانی، تهران، ۱۳۸۴ ش؛ سلامی، پوراندخت، «حقوق زن ایرانی در سیر تاریخ»، نقش زن در فرهنگ و تمدن ایران، تهران، ۱۳۵۰ ش؛ صالح، علیپاشا، «تأسیس سفارت آمریکا در تهران»، ایران و آمریکـا، تهـران، ۱۳۲۵ ش، س ۱، شم ۵؛ صدیق، عیسى، یادگار عمر، تهران، ۱۳۵۶ ش؛ طاهراحمدی، محمود، «نخستین مدارس میسیونهای آمریکایی در ایران»، گنجینۀ اسناد، تهران، ۱۳۷۲ ش، شم ۱۲؛ عالم نسوان، تهران، ۱۲۹۹ ش بب ؛ قبادی، محمد، «مدرسۀ عالی دماوند (بنیاد فرهنگی ایران بتئیل)»، مطالعات تـاریخی، تهران، ۱۳۸۷ش، شم ۲۱؛ قدمیاری، مجید، معجزۀ پروین، تهران، ۱۳۸۷ ش؛ محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، تهران، ۱۳۵۴ ش؛ مونسالدوله، خاطرات، به کوشش سیروس سعدوندیان، تهران، ۱۳۸۹ ش؛ نیز:
• Miller, W. M., My Persian Pilgrimage, California, 1989.
مسعود تاره
تمامی مطالب سایت تحت حمایت قانون «حقوق مولفين» میباشد.
هرگونه سوءاستفاده به هر شکلی يا انتشار مطالب در سایتها یا نشریات، بدون کسب اجازه از مولف و بدون ذکر منبع اکيدا ممنوع است.
همچنین استفاده از مجموعه مقالات بصورت یکجا ممنوع میباشد
تمامی حقوق برای وبسایت تهران نامه محفوظ است. | طراحی و توسعه توسط رایانیتا