انوشیروان خان عین‌الملک

انوشیروان خان عین‌الملک
انوشیروان خان عین‌الملک (درگذشته ۱۲۸۵ق. سال وبا«امیرها و وزرای دفن شده در حرم معصومه») از بزرگان دربار قاجار بود. او فرزند سلیمان‌خان اعتضادالدوله و ملک‌زاده خانم بود. پدر و مادر او هر دو نوه‌های فتحعلی‌شاه بودند. سلیمان‌خان فرزند محمدقاسم ظهیرالدوله و بیگم جان (دختر فتحعلی‌شاه و بدرجهان خانم) و ملک‌زاده خانم دختر محمدقلی میرزا ملک‌آرا (پسر فتحعلی‌شاه و آسیه خانم قاجار قوانلو دختر محمدخان قاجار قوانلو و خواهر سلیمان‌خان نظام‌الدوله) به‌شمار می‌رفتند. اعتضادالدوله برادر تنی ملک‌جهان خانم (مادر ناصرالدین‌شاه) بود. از این رو انوشیروان خان که پسردایی ناصرالدین‌شاه بود، از کودکی به حلقهٔ کوچکی از اطرافیان و دوستان شاه تعلق داشت و از نزدیک‌ترین افراد به او شمرده می‌شد. ناصرالدین‌شاه پس از اینکه به حکومت رسید، انوشیروان خان را به مناصب مهمی منصوب ساخت.
او از سال ۱۲۷۲ ق، خوانسالار، یا رئیس آشپزخانه سلطنتی بود. در سال ۱۲۷۹ ق.حاکم مازندران و گیلان شد، اما به دلیل مشغلهٔ زیادشغل خوانسالاری از ابتدا برادر ناتنیش محمدعلی خان را به نیابت از خود به محل حکومت فرستاد. تنها یک سال بعد به عنوان رئیس ایل قاجار برگزیده شد و لقب ایلخانی دریافت کرد.
در سال ۱۲۸۲ ق با حفظ تمام سمت‌های قبلی، فرماندهی قشون گیلان و مازندران و گرگان را نیز دریافت کرد و در سال ۱۲۸۳ ق به لقب اعتضاد الدوله ملقب شد. لقبی که ابتدا به جد اعلای او امیرسلیمان خان تعلق داشت و سپس به پدربزرگ و پدر او رسیده بود و او چهارمین نسل خانواده بود که این لقب را دریافت می‌کرد.
انوشیروان خان با ملک‌زاده خانم عزت‌الدوله، خواهر ناصرالدین شاه ازدواج کرد. عزت‌الدوله که نخست همسر میرزا تقی‌خان امیرکبیر بود، پس از قتل او مجبور به ازدواج با میرزا کاظم نظام‌الملک، پسر میرزا آقاخان نوری (جانشین امیرکبیر) شد. پس از عزل میرزا آقاخان، عزت‌الدوله به دستور مادرش مهدعلیا از نظام‌الملک جدا شده و با انوشیروان خان ازدواج کرد، در حالی که خود به این ازدواج مایل نبود. او و انوشیروان خان صاحب سه پسر شدند، به نام‌های محمداسماعیل خان سپهبد (پدر انوشیروان سپهبدی که در دوره پهلوی به وزارت خارجه رسید)، عیسی‌خان اعتمادالدوله و موسی‌خان عین‌الملک.(بیانی،(۱۳۹۲). کتابچه جمع و خرج کل هذه السنه ایت ئیل ممالک محروسه مطابق سنه ۱۳۰۴ق.کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ص۱۲۷)
انوشیروان خان پیش از عزت‌الدوله همسرانی داشت و از آنان صاحب چند دختر بود. دختر ارشد او امیرزاده خانم با «سید صدرالدین» عموی محسن صدر (از نخست‌وزیران ایران در دوره پهلوی) ازدواج کرد و دو پسر و یک دختر به دنیا آورد. پسر اول سید شجاع‌الدین خان ملقب به ارفع‌السلطان وارد خدمت نظام شد و به درجه سرتیپی رسید. او از نزدیکان سالارالدوله پسر مظفرالدین‌شاه بود و بدون اولاد در تهران درگذشت. پسر دوم ملقب به «حاج آقا» به تحصیلات دینی اشتغال داشت و در سال ۱۳۰۶ ق. در بیست سالگی درگذشت. فرزند سوم این ازدواج دختری به نام شاهزاده بیگم بود که با عبدالله سلطان از طایفه قلعه‌ای‌های محلات ازدواج کرد و براثر اختلاف طوایف در جوانی به دست شوهرش به قتل رسید. امیرزاده خانم در هنگام وضع حمل فرزند چهارم درگذشت و نوزاد نیز در حین تولد فوت شد. سید صدرالدین پس از او «مرحمت خانم» (درگذشت در ۱۳۱۴ ق.) دختر دیگر عین‌الملک را به همسری گرفت. مرحمت‌خانم چندین فرزند داشت که در کودکی از دنیا رفتند. تنها فرزند او که به سن بزرگسالی رسید، «سید عمادالدین صدر» بود که با خواهر محسن صدر ازدواج کرد و دختری به نام «فاطمه صدر» پیدا کرد که به ازدواج سید ابوالقاسم پسر بزرگ سید محسن صدر درآمد. حسین اسلامبولچی، مبتکر، مخترع و نویسنده ایرانی‌تبار اهل ایالات متحده آمریکا، نوه فاطمه و «سید ابوالقاسم صدر» است.( صدر، خاطرات صدر الاشراف، ۱۳۶۴)
در سال ۱۲۷۹ ق.، ناصرالدین شاه قاجار تصمیم گرفت تا حکومت مازندران را به انوشیروان خان عین‌الملک، فرزند سلیمان خان قاجار، واگذار کند. این انتصاب در تهران انجام شد و نشان‌دهنده‌ توجه شاه به خاندان قاجار و اعتماد به افراد نزدیک به دربار بود. سلیمان خان قاجار، پدر انوشیروان خان، از چهره‌های سرشناس و تأثیرگذار در دوران خود بود و لقب خان خانان را داشت. این انتصاب همچنین نشان‌دهنده‌ تلاش ناصرالدین شاه برای تقویت پایه‌های حکومت خود در مناطق مختلف ایران بود.(حقایق الاخبار ناصری، ج ۲، ص ۳۰۰)انوشیروان خان پس از دریافت حکم حکومت مازندران، نیابت این منصب را به میرزا مصطفی خان بهاء‌الملک واگذار کرد. این اقدام نشان‌دهنده‌ رویکردی بود که در آن حکام مناطق مختلف، مسئولیت‌های اجرایی را به افراد مورد اعتماد خود محول می‌کردند. میرزا مصطفی خان بهاء‌الملک نیز از چهره‌های شناخته‌شده در آن دوران بود و این انتصاب نشان‌دهنده‌ اهمیت مازندران به عنوان یکی از مناطق استراتژیک ایران در آن زمان بود.(حقایق الاخبار ناصری، ج ۲، ص ۳۰۰) انتصاب عین‌الملک به حکومت مازندران، نه تنها نشان‌دهنده‌ سیاست‌های داخلی ناصرالدین شاه قاجار بود، بلکه تأثیرات بلندمدتی نیز بر منطقه داشت. این انتصاب باعث تقویت حضور خاندان قاجار در مازندران شد و به تثبیت حکومت مرکزی در این منطقه کمک کرد. همچنین، این اقدام نشان‌دهنده‌ تلاش ناصرالدین شاه برای ایجاد تعادل میان قدرت‌های محلی و حکومت مرکزی بود.(حقایق الاخبار ناصری، ج ۲، ص ۳۰۰)