
ماه رمضان در تهران قدیم
تهرانیها پیش از شروع رمضان با انجام اعمالی به پیشواز رمضان میرفتند و خود را آماده این ماه مبارک میکردند:
الف) آماده شدن شهر – پیشواز
1. نظافت و گردگیری مساجد
در ماه رمضان مساجد رونق میگرفت و مردم روزهایی پیش از آغاز رمضان غبار از مساجد بر میگرفتند و زیر اندازهای مسجد را اعم از فرش و زیلو و حصیر و غیره رفت و روب میکردند.
2. رویت ماه
آخر ماه شعبان شبی که قرار بود ماه مبارک رمضان حلول کند، اغلب تهرانیها با شوق و ذوقی دلپذیر برای رؤیت ماه مبارک رمضان آب و آینه برمیداشتند و راهی بام خانه میشدند، و با دلی آرام و راز و نیاز با معبود، هلال ماه را در آسمان پاک و پر ستاره تهران آن روز میجستند.
3. تعطیلی برخی از کسبه و رونق دستهای دیگر
کسبه تهران قدیم در ماه رمضان غیر از بقال، قصاب و خباز عموما تعطیل میشدند، زیرا اغلب مردم به دلیل شبزندهداری تا ظهر روز بعد خواب بودند، مشاغلی هم که فقط ناهاری داشتند تمام ماه رمضان تعطیل میشدند.
4. مهیا شدن کدبانوی خانه
آن روزها انگار که دوباره نوروز آمده باشد، زنها به جارو پاروی خانه میپرداختند و از دو سه هفته جلوتر مواد غذایی مورد نیاز خانواده را تهیه میکردند و ماه رمضان را تدارک میدیدند
5. رسم کلوخاندازان
از رسومی که در تهران قدیم برگزار میشد و از عشرت طلبی مرسوم در آن باید به مردم متشرع نیز تعلق نداشته باشد و امروز از یاد رفته است یکی رسم «کلوخاندازان» بود.
ب) همکاری حکومت
1. توپ
در عصر قاجاریه افراد قشون و قزاق خانه در دو وقت سحر و افطار در میدان توپخانه و دروازههای شهر مبادرت به شلیک چند تیر توپ میکردند، تا بدین ترتیب با صدای توپ مردم را از رسیدن این دو زمان با خبر سازند.
2. رفت و آمد
«تهران قدیم از نظر عبور و مرور مقرراتی خاص داشت به آن معنی که دو ساعت است از شب گذشته در ارگ تهران و وسط چهار سوق بزرگ بازار طبل میزدند که آن را طبل برچین برچین میگفتند کسبه با شنیدن صدای طبل بساط خود را جمع میکردند و سه ساعت بعد از غروب نیز شیپور خاموشی نواخته میشد و عبور و مرور قطع میگردید
3. شرکت شاه و اهالی حرمسرا و رجال در مراسم
4. رونق بخشیدن به مراسم توسط شاه
5. تامین روشنایی
مسیرهای عمومی و بازارها با فانوس نفتی و روغنی تا صبح روشن بود.
6. تعزیه در رمضان
تا پایان سلطنت محمدعلیشاه، مجالس تعزیه معمولا در ایام ماه محرم و صفر در تهران اجرا میشد، ولی در دوران احمدشاه در ساختمان تکیه آقا در حصار بوعلی شمیران (جنوب نیاوران) به دستور کامران میرزا نایبالسلطنه، تعزیه خاص ماه رمضان بعدازظهرها تا قبل از افطار در مقابل احمدشاه و خانواده سلطنتی اجرا میشد.
ج) رفتار مردم در آیین و رسوم
1. تغییر رفتار و احوال مردم
در این ماه خلافکاران از فعالیت باز میماندند و عموم مردم در مهربانتر جلوه دادن خود و خوشرویی و انجام اعمال ثواب سعی داشتند.
2. نذری و افطاری
در طول ماه نیز با گستردن سفره افطار از دوستان و آشنایان، مخصوصا مستمندان پذیرایی میکردند.
3. شرکت در وعظ و سخن رانی
در دوران پهلوی دوم نیز واعظ معروف، استاد علامه فلسفی در سالهای قبل از کودتای 28 مرداد سال 32، ظهرها بعد از نماز جماعت در مسجد سلطانی سخنرانی میکرد که به طور زنده از رادیو تهران پخش میشد.
4. بازار مکاره
بازار مکاره هم در این ایام دیدنی بود. رمضان چهره جلوی مساجد معروف تهران مثل مسجد سپهسالا ر را عوض میکرد، زیرا بساطدارها و خردهریزفروشها سفره اجناس خود را پهن میکردند و در این بساط انواع و اقسام پارچه، ظروف مسی و وسائل زینتی به فروش میرسید. بیشتر مشتریان این بساط بانوان بودند.
5. زورخانه در شبهای ماه رمضان
در این ماه چون روزها زورخانه تعطیل بود در شبها اهالی ورزشکار تهران به زورخانهها میرفتند و به ورزش میپرداختند.
قهوهخانه – کسانی که به قهوهخانه محلات دیگر میرفتند، چند غزلخوان و خوش نفس همراه میبردند که به قول معروف در زمان جریمه شدن با خواندن غزل کنف نشوند.
مسجد – مساجد محلات شهر از شلوغترین مراکز عمومی به حساب میآمد که پذیرای اکثر قریب به اتفاق اهالی به شمار میرفت.
پیراهن مراد – آخرین مراسم ماه رمضان قبل از عید فطر در شب و روز بیستوهفتم اجرا میشد. بنابر اعتقاداتی که تهرانیهای قدیم داشتند روز بیستوهفتم رمضان را روز کشتن ابنملجم میدانستند.
د) نوع غذای تهرانیها در ماه رمضان
1. سحری
غذاهای سحر بیشتر از برنج درست میشد چون تشنگی به دنبال نداشت و به قول قدیمیها آب نمیکشید. در تابستان موقع سحر از خوردن دوغ و ماست خودداری میکردند، زیرا تشنگی ایجاد میکرد و به جای آن هندوانه و خربزه میخوردند.
2. افطاری
3. شام کل غذاهای تهرانی عبارت بودند از ترحلوا، شیربرنج، نان روغنی، شیر، مربا، فرنی، خرما، خاکشیر یخ مال (شیره تابستان)، پالوده سیب (ویژه تابستان) و در زمستان حلوا ارده. پس افطاری هم عبارت بود از شامی کباب، چلوکباب، آبگوشت، چلوخورشت، کوفته، کباب حسینی و کباب بره که البته این غذاها بر سر سفره کسانی فراهم میشد که صاحب آن دستش به دهانش میرسید.
4. تفریحی و شب چره
پس از افطار شبچره و به قول فرنگیها دسر شروع میشد که عبارت بود از زولبیا و بامیه، پشمک، باقلوا و قطاب و انواع میوههای فصل (بعضی از دسرهای یادشده، مثل زولبیا و بامیه همچنان جزو رسوم رمضان تناول میشود) .
ه) عید فطر و فطریه
شب عید فطر پیش از خواب مادر خانه فطریه خانواده را به تعداد افراد و به اندازهای که از نظر شرعی تعیین شده بود برمیداشت و از تکتک اعضای خانواده میخواست آن را دست گرفته دعا نمایند بعد آن را کنار میگذاشت تا صبح روز عید آن را به مستمندی برساند.
و) «گلخندانی»، فرصتی برای رفع کدورتها
اما تهرانیان قدیم بر این باور بودند که با دلی مملو از کینه و کدورت نمیشود گام به اقلیم رمضان گذاشت. چنین بود که غبارروبی از دل و رفع اختلاف با نزدیکان در زمره آیینهای استقبال از ماه مبارک قرار میگرفت. به این مجالس آشتیکنان که به همت بزرگان برگزار میشد، «گلخندانی» میگفتند.
ح) سر گرمی تهرانیها
1. بساط مارگیری، معرکهگیری و …
2. مراد کشون!
در تهران قدیم رسم بر این بود که شب 27 ماه مبارک را شب مرگ ابنملجم مرادی، قاتل امیرالمومنین (ع) بدانند و در آن شادی کنند. در این شب مردم عمدتا کلهپاچه تناول میکردند و آجیل مراد میخوردند.