مجنون‌خان پازوکی

مجنون خان پازوکی- آقامحمدخان پس از فرار از شیراز (۱۱۹۳ق./۱۷۷۹م.) به دعوت مجنون‌خان، رئیس با نفوذ پازوکی‌ها(پازوکی، یا پازُکی، پیزُکی، بازوکی، نام یکی از ایل‌های کرد قدیم ایرانی)، به خوار و ورامین آمد و با میانجی‌گری او با بزرگان قاجار دولّو مذاکره و مصالحه کرد و دو شعبهٔ ایل قاجار را متحد ساخت.

آقامحمدخان برای جنگ با جعفرخان از مازندران به جانب اصفهان لشکر کشید و در میانه راه، آهنگ تهران کرد، اما مردم تهران دروازه‌های شهر را بر او نگشودند و شهر را تسلیم نکردند. (شیرازی، علیرضا، تاریخ زندیه، ج۱، ۵۰، به کوشش و مقدمه ارنست بئیر، تهران، ۱۳۶۵ش.؛ موسوی‌اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، ج۱، ۲۶۲-۲۶۳، تهران، ۱۳۶۳ش.) آقامحمدخان نیز مجنون‌خان پازوکی را به محاصره تهران گماشت و خود به جانب اصفهان تاخت (مرآة البلدان، ج۱، ۸۴۷) او پس از فتح تهران در ۱۱۹۹ق.، حاکم تهران شد. و ﻣﻮرد ﻟﻄﻒ و ﻧﻮازش آﻗﺎ ﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﺑﺮادرزاده ﻏﻔﻮرﺧـﺎن ﺣـﺎﻛﻢ ﺳﺎﺑﻖ ﺗﻬﺮان ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻋﻤﻮی ﺧـﻮد ﺣـﺎﻛﻢ اﻳـﻦ ﺷﻬﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد دﺳﺘﮕﻴﺮ شد و به دستور آﻗﺎ ﻣﺤﻤـﺪﺧﺎن ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ رﺳﻴﺪ. (‏ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻧﺎﺻﺮی، ج۳، ۱۳۹۶) ﺑﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﺗﻬﺮاﻧﻲ دﺳـﺖ ﺧﺎﻧـﺪان زﻧﺪ ﺑﺮای ﻫﻤﻴﺸﻪ از ﺗﻬﺮان ﻛﻮﺗﺎه ﺷـﺪ. ﻇـﺎﻫﺮا تا ﺳﺎل۱۲۰۰ ﻫ.ق ﻛﻪ آقاﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺗﻬﺮان را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺘﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و ﺑﻌﺪا در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺗﺎﺟﮕﺬاری‏ ﻛﺮد، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺎ ﻣﺠﻨﻮن‌ﺧﺎن ﭘﺎزوﻛﻲ ﻓﺎﺗﺢ ﺗﻬﺮان ﺑﻮد، آﻗﺎﻣﺤﻤـﺪﺧﺎن ﭘـﺲ از ﺗﺎﺟﮕـﺬاری ﻗﺎﺳﻢ‏ ﺧﺎن دوﻟﻮی ﻗﺎﺟﺎر‏ را ﺑﺎ ﻫﺰارﺗﻦ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﻮﺗﻮاﻟﻲ (قلعه‌بانی) ﺗﻬﺮان ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ (‏همان، ج۳، ۱۳۹۸) ‏و اﻳﻦ اﻗﺪام اوﻟـﻴﻦ ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺎی ﻧﻴﺮوﻫﺎی اﻧﺘﻈﺎﻣﻲ ﺷﻬﺮ ﺗﻬﺮان ﺑﻮد. ﻗﺎﺳﻢ ﺧﺎن دوﻟﻮی ﻗﺎﺟﺎر در ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﭘﺎدﮔﺎن‏ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ رﺋﻴﺲ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﺗﻬﺮان ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴووﻟﻴﺖ ﻣﺮاﻗﺒـﺖ از ‏ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻋﻬﺪه او ﻣﺤﻮل ﺷﺪه ﺑﻮد. (فمی تفرشی، ۳۰؛ بامداد، ج۳، ۱۹۶-۱۹۷)

رضا قلی خان هدایت، مورخ دوره قاجار، در کتاب روضة الصفای خود می‌گوید: «مجنون خان پازوکی تهران را محصور کرد و به حضرت اقدس اعلی (آقا محمد خان قاجار) در سال ۱۱۹۷ق. تقدیم کرد و مجنون خان مورد التفات آقا محمد خان قرار می‌گیرد.» پس از این واقعه بسیاری از پادشاهان زند به خصوص لطفعلی خان بار‌ها به تهران حمله می‌کنند اما به دلیل تضادهایی که میان خاندان زند و شاهز‌ادگان زندیه اتفاق ایجاد شده بود و نظم و ترتیبی که آقا محمد خان قاجار به تهران داده بود، پیروزی حاصل نمی‌گردد. سرانجام در روز یکشنبه ۱۱ جمادی‌الاولی سال ۱۲۰۰ق. (مارس، ۱۷۸۶م.) که مصادف با عید نوروز هم بود، آقا محمد خان وارد تهران شد و تاجگذاری کرد و برایش خطبه ‌خواندند و به نامش سکه ‌زدند؛ او تهران را به عنوان پایتخت خود برمی گزیند که در دوره‌های آتی نیز پایتخت ایران می‌ماند.

 فتحعلی‌شاه خیرالنساء دختر مجنون‌خان را به همسری گرفت.( بامداد، ج۳، ۱۹۶، تهران، ۱۳۴۷ش.) در دوران فتحعلی‌شاه (سال ۱۲۱۲–۱۲۵۰ق/۱۷۹۷–۱۸۳۴م) محمدامین‌خان پازوکی از سرکردگان لشکری و بزرگان خراسان بود که در ۱۲۴۲ق./۱۸۲۶م به دستور والی خراسان، حسنعلی میرزا شجاع‌السلطنه با ۵۰۰ سوار به کمک کامران میرزا، حاکم هرات شتافت( ریاضی هروی، عین‌الوقایع، ج۱، ۲۲–۲۳، تهران، ۱۳۶۹ش.؛ سپهر، ج۱، ۳۶۸، تهران، ۱۳۵۳ش.) در همین دوران، سردار حاجی عباسقلی‌خان، تنها پسر مجنون‌خان رئیس قشون خراسان بود. پسر او، حاجی ابوالفتح‌خان در زمان ناصرالدین‌شاه از دیوانیان بزرگ خراسان به‌شمار می‌آمد و مدتی نیز مأموریت حفظ نظم آذربایجان را داشت و چندی نیز معاون نظام‌الدولهٔ شاهسون، والی خراسان بود. پسران او به نام‌های محمدابراهیم‌خان رفیع‌الملک و محمدمهدی‌خان جلیل‌الملک نیز به زمان خود از برزگان ایل پاروکی خراسان بوده‌اند(امین لشکر، روزنامهٔ سفر خراسان (۱۳۰۰ق)، ج۱، ۱۵۵–۱۵۷،تهران، ۱۳۷۴ش.) در سدهٔ ۱۳ق. و سال‌های آغازین سدهٔ ۱۴ق.، میرزا محمدخان پازوکی و نواده‌اش حاجی خان باباخان امین الرعایا، رئیس و سربلوک ارادان، حاجی عباسقلی‌خان پازوکی و پسرش جعفرقلی‌خان، رئیس سواران ایل اصانلو، رضاحسین‌خان پازوکی و پسرش ابوتراب‌خان، رئیس و سربلوک قشلاق (شهر گرمسار کنونی)، حاکمان و بزرگان ایل پازوکی و از امیران و رؤسای محلی خوار بوده‌اند(اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، ج۳، ۳۴۱–۳۷۹، تهران، ۱۳۰۱–۱۳۰۳ق.)در ۱۳۲۹ق./۱۹۱۱م. پازوکی‌های خوار به سرکردگی علی‌خان بیگلربیگی و برادرانش عباس‌خان و امام ویردی‌خان همراه گروه مشروطه ایل اصانلو، به فرماندهی آقا رضاخان اصانلو، نیروهای حکومت مشروطه را در برابر ارشدالدوله، فرمانده سپاه محمدعلی شاه که به قصد حمله به تهران می‌آمد، کمک کردند و عبور او را از جلگهٔ خوار حدود ۹ روز به تأخیر انداختند تا حکومت با سامان‌دهی نیروهایش توانست ارشدالدوله را در پیشوای ورامین شکست دهد. (امین لشکر،ج۱، ۲۳۸)

عاقبت مجنون خان پازوکی

عاقبت، مجنون خان پازوکی، به دستور آقا محمدخان قاجار، با آن همه سابقه خدمت و وفاداری کور شد.( نادری: ۱۳۹۹، جغرافیای تاریخی آرادان، تهران: مرکز پژوهشهای علوم انسانی)

خانه مجنون خان در حال حاضر در بازار تهران در بخشی از یک پاساژ به‌‌ همان سبک قدیمی وجود دارد.