قنات سردار- قنات‌سردار که در تهران قدیم بیشتر به آب سردار شهرت داشت، از مستحدثات محمد حسن خان سردار است. سردار این قنات را که از ده قلعهسردار در شرق لویزان سرچشمه میگرفت. برای آبیاری باغ خود احداث کرد كه مظهر آن در سه‌راه خيابان عين‌الدوله و خيابان ژاله بود صورت مي‌گرفت. قنات سردار امروز به كلي خشك شده است. باغ سردار را سردار حسن خان قزويني معروف به ساري اصلان برادر حسين‌خان سردار ايرواني در زمان فتحعلي شاه قاجار ايجاد کرد. ضلع شمالي اين باغ خيابان ژاله، فاصله سه‌راه ژاله تا چهارراه خيابان عين‌الدوله (خيابان ايران بعدي) و ضلع شرقي آن خيابان عين‌الدوله از چهارراه ژاله تا سه‌راه امين‌حضور و ضلع جنوبي از سه‌راه امين حضور تا چهارراه سرچشمه و ضلع غربي آن خيابان نظاميه از چهارراه سرچشمه تا سه‌راه ژاله بود. بعد از فوت سردار حسن‌خان در ماه ذي‌حجه 1271 / ماه اوت 1855 باغ مزبور خرد شد و تكه تكه به فروش رفت.
«این قنات که به آبسردار و یا قنات اکبرآباد نیز معروف بود و هنوز هم جریان دارد، از مستحدثات محمدحسن خان سردار ملقب به ساریاصلان و معروف به خان بابا خان سردار، پسر محمد خان قاجار ایروانی از سرداران معروف ایران در دورۀ فتحعلی شاه قاجار بود. مادرچاه این قنات در ده قلعهسردار که امروزه اراضی آن در محوطۀ پادگان لویزان قرار دارد، واقع بود و عمق آن ۵۰ متر، و طول قنات ۰۰۰‘ ۴ متر است.» (بامداد، ۳ / ۳۴۶؛ مالکی، ۱۶۷).
این قنات که موقوفه است، برپایۀ نام خیابانها و محلههای کنونی تهران از لویزان آغاز می‌شود، پس از گذر از خیابان نارمک (آیت) و ادامۀ مسیر، از محل کنونی این خیابان پایین می‌رود و با عبور از زیر منازل، در نهایت به آسیابسردار میرسد. درگذشته در این محل آسیایی وجود داشت که توسط جریان آب همین قنات به حرکت درمی‌آمد. قنات‌سردار سپس خیابان آسیابسردار را قطع می‌کند و وارد قسمت غربی خیابان نارمک می‌شود و همچنان در امتداد آن و به سمت پایین ادامۀ مسیر میدهد، خیابان مازندران را قطع می‌کند و سپس به سمت غرب منحرف می‌شود و از زیر منازل عبور مینماید. درگذشته در این محل آسیایی موسوم به والی وجود داشت که با آب این قنات کار میکرد.
قنات‌سردار در ادامۀ مسیر، در محل تلاقی با خیابان زریننعل به دو رشته قنات تقسیم می‌شود: شاخۀ اول به جنوب غرب سرازیر، و پس از قطع خیابان خورشید در عمق ۵ / ۳متری شمال میدان شهدا (ژاله)، نبش ایران (عینالدوله) ظاهر می‌شود. این رشته از قنات، باغ و عمارت سردار را که متعلق به حسن خان سردار بود، مشروب میکرد. رشتۀ دیگر این قنات امروزه در امتداد محل خیابان زریننعل به سمت شرق جریان دارد، خیابان ۱۷ شهریور را در مقابل کارخانۀ برق، در عمق ۵ / ۲متری قطع می‌کند، از زیر محل کارخانه میگذرد و در ۱۰۰متری شرق میدان شهدا به طرف جنوب ادامۀ مسیر میدهد. آبدهی این قنات که در بهار بین ۵ تا ۶ سنگاب، و در پاییز به ۴ تا ۵ / ۴ سنگاب میرسید، بعدها به ۳ سنگاب کاهش یافت (مالکی، ۶۸ - ۶۹، ۱۶۷؛ معتمدی، ۵۵۰، ۵۵۳، ۵۵۴)./ شیوا جعفری
مسیر قنات سردار در کتاب «یادبود تأسیسات آب تهران» چاپ سال 1334 بدین شرح بوده است:
«قنات سردار در امتداد خیابان نارمک پایین آمده و در شمال کوچه عظیم‌پور عمق آن بالغ بر 4 متر است. در 50 متری کوچه عظیم‌پور به سمت غرب، منحرف و وارد منازل می‌شود و از آنجا به آسیاب سردار رفته و آن را می‌چرخاند و با عمق 8متر خارج می‌شود. سپس خیابان آسیاب سردار را قطع می‌کند. درست در همین نقطه مجرای کرج را قطع و از زیر آن عبور می‌کند. مسیر قنات بعد از ورود به قسمت غربی خیابان نارمک از زیر منازل عبور می‌کند. کوچه قدوسی را در عمق 2متر در مقابل کوچه مولوی قطع می‌کند و وارد منازل غربی کوچه قدوسی می‌شود و سپس به کوچه واحدی وارد می‌شود و در امتداد غرب کوچه آسیاب پایین رفته و وارد آسیاب والی و با عمق 8متر از آن خارج می‌شود.
در محل تلاقی با خیابان زرین نعل 2رشته می‌شود. رشته دیگر در امتداد خیابان زرین نعل به طرف شرق رفته و خیابان شهباز را مقابل در کارخانه برق به عمق 2 و نیم‌متر قطع می‌کند و وارد کارخانه می‌شود و سپس از ضلع جنوبی آن به عمق 2متر خارج می‌شود و خیابان دوشان تپه را به فاصله 100متری میدان ژاله قطع می‌کند و سپس به طرف اکبرآباد می‌رود و مظهر پیدا می‌کند. بده (دبی) قنات سردار در بهار 5 تا 6 سنگ و در پاییز 4 تا 4و نیم سنگ است.»
2017 © All rights reserved.