بحورالالحان- کتابی در دانش موسیقی و نسبت آن با عروض است. این کتاب را فرصت‌الدوله شیرازی نوشته است. فرصت‌الدوله با احاطه‌ای که بر علم عروض و موسیقی داشته، رابطه شعر و موسیقی را از دیدگاه وزن بیان نموده و در مقدمه کتاب شرحی دربارهٔ موسیقی و اصطلاحات معمول آن آورده است./ ستایشگر. 1381. ۱۴۰.
بحورالالحان را می‌توان اولین مأخذ یا یکی از نخستین مآخذ تلقی کرد که در آن از تغییر نظام ادواری به دستگاهی سخن رفته است. این کتاب با وجود اختصار، به منزله پلی میان موسیقی قدیم و جدید ایران است. این کتاب از دو جزء و یک خاتمه تشکیل شده است. جزء اول مقدمه‌ای است در بحث از موسیقی قدیم ایرانی و جدول هفت دستگاه آن؛ جزء دوم که در حقیقت جزء بزرگ‌تر و مهم‌تر آن است، با مقدمه کوتاهی در عروض و اسامی بحرهای نوزدهگانه شعر آغاز می‌شود و با مجموعه‌ای از اشعار (غزلیات، رباعیات، یک مثنوی، یک ساقی‌نامه، مقطعات، مناجات به نظم و نثر) ادامه می‌یابد و در خاتمه کتاب نیز به حرمت تغنی از دیدگاه اسلام اشاره کوتاهی شده است./ بینش، دانشنامه جهان اسلام. مدخل بحور الالحان.
بحورالالحان اثر فرصت‌الدوله شیرازی، از اولین آثار مکتوب راجع به نظام دستگاهی در موسیقی ایرانی است. این اثر اگر چه مستقیماً از واژهٔ «ردیف» برای توصیف طبقه‌بندی دستگاه‌ها استفاده نمی‌کند، اما دستگاه‌ها را به شکل رایج (متشکل از هفت دستگاه) نام می‌برد. در این کتاب ترتیب خاصی برای دستگاه‌ها ذکر شده که عبارت است از راست و پنجگاه، چهارگاه، سه‌گاه، همایون، نوا، ماهور و شور/ شیرازی، 1345. ۳۳.
بحورالالحان اولین بار در سال ۱۳۳۲ ق. در بمبئی چاپ شد.( بینش، دانشنامه جهان اسلام) و ده سال بعد که فرصت الدوله به تهران آمد و با مهدی صلحی که از شاگردان میرزاعبدالله بود آشنا شد نسخهٔ کاملتری از کتاب را در ایران منتشر کرد. فرصت‌الدوله در این کتاب به عدم آشنایی خود با نت‌نویسی اشاره کرده‌است و کتابش فقط گوشه‌های هر دستگاه را فهرست می‌کند اما جزئیات بیشتری از نحوهٔ اجرای گوشه‌ها یا دستگاه‌ها ارائه نمی‌کند./ شیرازی، 1345، ۳۱.
مابقی کتاب، به تحلیل عروض و رابطهٔ آن با ضرب‌آهنگ موسیقی ایرانی اختصاص یافته، و سپس فهرستی از اشعار مختلفی که معمولاً در دستگاه‌های خاصی اجرا می‌شوند به همراه متن اشعار آمده‌است. در این که نویسندهٔ کتاب فرصت‌الدوله است شکی نیست، اما از آن جا که فرصت‌الدوله در هیچ‌یک از آثارش خود را موسیقی‌دان معرفی نکرده‌است، در این که نظریه‌پرداز اصلی بحور الالحان خودش باشد تشکیک شده‌است. بابک خضرائی با بررسی متن آثار فرصت‌الدوله چنین نتیجه گرفته‌است که احتمال دارد نظریه‌پرداز اصلی این رساله «میرزا عبدالوهاب یزدانی» باشد که ششمین و کوچک‌ترین فرزند وصال شیرازی بود./ خضرائی.1391. ۱۲۶-۱۲۷.
تنها کتاب مهمی که در این دوره در مورد موسیقی نوشته شده بحورالالحان (اثر فرصت‌الدوله شیرازی) است که در آن به ابعاد نظری موسیقی پرداخته شده و اشاره‌ای به وضع موسیقی و موسیقی‌دانان نشده‌است. لذا عمدهٔ مطالبی که در مورد موسیقی دورهٔ قاجار موجود است بر اساس آثار غیرموسیقایی است. این آثار شامل سفرنامه‌های اروپاییان به ایران، خاطرات و یادداشت‌های مؤلفان آن دوران (به ویژه آن‌هایی که در دربار رفت و آمد داشتند) و تاریخ‌نگاری‌ها می‌شود که تاریخ عضدی و خاطرات دوستعلی میرالممالک از آن جمله‌اند./ یوسف‌زاده.1378. ۴۵۳-۴۵۴.
2017 © All rights reserved.