باغ رضوانیه - از باغهای معروف تجریش، واقع در ضلع غربی جادۀ قدیم شمیران، منطقۀ ۱ شهرداری تهران و متعلق به شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمانفرما که آن را در اواخر عمر خود میان برخی از همسران و فرزندانش تقسیم کرد.
باغ رضوانیه که در ابتدا به باغ معتمدالدوله شهرت داشت، توسط فرهادمیرزا معتمدالدوله پسر پانزدهم عباسمیرزا نایبالسلطنه بهشیوۀ باغ های اروپایی، با استخرها و فوارههای زیاد ساخته شد (بنجامین، ۸۸؛ بامداد، ۳/ ۸۶ -۹۲).
معتمدالدوله که برادر محمد شاه و عموی ناصرالدین شاه قاجار بود، این باغ را در ضلع شرقی روستای تجریش و در نزدیکی بقعۀ امامزاده صالح برای اقامت تابستانی خود احداث کرد. از اوضاع کلی باغ معتمدالدوله اطلاع چندانی در دست نیست؛ بهجز آنکه در ۱۰ شوال ۱۳۰۱ همسر معتمدالدوله، یعنی حاجیه جهانآرا خانم، دختر شاهزاده محمدعلی میرزا دولتشاه در ایـن باغ درگذشت(اعتمادالسلطنه، ۳۴۹) همچنین از زمان دقیق انتقال مالکیت باغ به عبدالحسین میرزا فرمانفرما، اطلاعی موجود نیست. از نوشتۀ اعتمادالسلطنه که درگذشت فرهاد میرزا معتمدالدوله را ۱۳۰۶ ق. ذکر میکند، میتوان دریافت که انتقال مالکیت باغ پیش از این تاریخ بوده است (ص ۶۶۷).
باغ معتمدالدوله در زمان تملک فرمانفرما، به باغ رضوانیه شهرت یافت. این باغ از شمال به کوچۀ زغالی ها و ضلع جنوبیِ تکیۀ کوچک تجریش؛ از غرب به اراضی میرزا حسن خان مستوفیالممالک و باغ میرزا ابوالحسنخان ثقةالدوله دیبا؛ از جنوب به کوچۀ کاشف یا کوچۀ کمیسری و از شرق به جادۀ قدیم شمیران (خیابان شریعتی امروزی) محدود میشد (فرمانفرماییان، علینقی).
رضوانیه، باغی سرسبز با عمارتی بزرگ و چند ساختمان کوچکتر تابستانی بود. در این باغ، همچون باغ اطلس که محل سکونت دائمی عبدالحسین میرزا فرمانفرما و خانوادهاش در تهران بود، هر کدام از همسران او، خانه و بخش ویژۀ خود را داشتند (فرمانفرمـاییان، ستاره، ۸۶؛ فرمانفرماییان، منوچهر، ۹۰؛ فرمانفرماییان، علینقی). درختان و استخر بزرگ رضوانیه توسط آب قنات امامزاده صالح و قنات موسىخانی یا پاپاریان سیراب میشدند. آب قنات موسىخانی به مدت ۴۸ ساعت در گردش ۷، به فرمانفرما تعلق داشت. آب این دو قنات (قنات های امامزاده صالح و موسىخانی) افزون بر سیراب کردن درختان داخل باغ و زمین های کشاورزی اطراف آن، در داخل باغ رضوانیه به یکدیگر ملحق میشدند و یک جوی آب دائمی تشکیل میدادند که از ویژگی های این باغ به شمار میآمد (ستوده، ۱/ ۲۱۳؛ فرمانفرماییان، علینقی).
فرمانفرما هر ساله، با شروع فصل گرما همۀ خانوادۀ خود شامل همسران، فرزندان، دایهها، خدمتکاران و خانوادههای ایشان و همچنین چند آموزگار خانوادگی را به رضوانیه کوچ میداد (فرمانفرماییان، ستاره، همانجا). او خود اصرار داشت که در چادر زندگی کند و همچون چادرنشینان، مایل بود هر چند روز یکبار به محل تازهای در باغ منتقل شود. این امر موجب بینظمی و اغتشاش در باغ میشد. فرمانفرما به ندرت شب ها در رضوانیه میماند. او پس از صرف شام به تهران باز میگشت تا روزها در جلسات دولتی و خصوصی شرکت کند (فرمانفرماییان، منوچهر، ۷۲، ۹۰).
با انقراض قاجاریه در ۱۳۰۴ ش. و خانهنشینی فرمانفرما، او در ۱۳۰۸ ش. تصمیم گرفت تا دارایی های خود را میان همسران و فرزندانش تقسیم کند. بر این اساس، باغ رضوانیه به نسبت های مختلف میان برخی از همسران و فرزندان وی تقسیم شد.
آخرین باری که خانوادۀ فرمانفرما به صورت جمعی در رضوانیه حضور یافتند، در ۱۳۱۷ ش. بود. در آن سال بخش بزرگی از مجموعۀ باغ اطلس به منظور احداث خیابان سپه خراب شد و فرمانفرما دستور داد که همۀ اعضای خانواده به باغ رضوانیه منتقل شوند (فرمانفرماییان، ستاره، ۱۳۴- ۱۳۵، ۱۳۷). پس از مرگ فرمانفرما در ۱۳۱۸ ش.، هر یک از همسران و فرزندان وی که در ملک رضوانیه سهمی داشتند، به مرور شروع به ساخت خانههایی برای خود کردند. این خانهها از داخل حیاط توسط درهایی به یکدیگر راه داشتند. خانههای فرزندان فرمانفرماییان و یکی از همسران او بدین ترتیب قرار گرفته بود: خانۀ صبار، در جبهۀ غربی جادۀ قدیم شمیران؛ خانههای علینقی، کاوه و مریم در ضلع شمالی خیابان کاشف و خانههای بهمن، ستاره و فاطمه خانم شیرازی (همسر او) در ضلع شمالی باغ.
با پیروزی انقلاب اسلامی در ۱۳۵۷ ش.، بخش عمدهای از این خانهها توسط دولت جدید مصادره شد. در حال حاضر (۱۳۹۰ ش.)، تنها علینقی فرمانفرماییان در خانۀ موروثی خود سکونت دارد، اما چون ملک او نیز مصادره شده، چندین بار حکم تخلیه دریافت کرده است.
آنچه امروزه از باغ تاریخی رضوانیه باقی مانده، سردر آجری آن است که در نبش کوچۀ کاشف قرار دارد. این سردر تاریخی توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری واجد ارزش تاریخی شناخته شده، اما تاکنون (۱۳۹۰ ش.) به ثبت نرسیده است ( صبار فرمانفرماییان، خانه)./ نوشته علیمحمد مرادیان منفرد، مرکز دائره المعارف اسلامی.
2017 © All rights reserved.