باد تهران

باد تهران - يكى ديگر از عوامل مؤثر در ايجاد آسايش باد مى‏باشد كه در طراحى فضاها از اهميت زيادى برخوردار است، لذا به بررسى چگونگى بادهاى اصلى شهر تهران از لحاظ شدت و جهت در فصول مختلف سال مى‏پردازيم:

 جهت وزش عمومى باد (باد غالب) - در تهران از غرب به شرق بوده و حداكثر اندازه‏گيرى آن برابر 80 گره مربوط به اواخر مرداد 1342 جهت آن از شمال غربى به سمت جنوب شرقى بوده است.

 بادهاى تهران تقسيم مى‏شوند به:

 جبهه هواى خنكى كه از طرف غرب تهران مى‏وزد از درياى مديترانه نشأت گرفته و مقدارى هم از كوران خزر كه از ناحيه منجيل مى‏گذرد به آن اضافه مى‏شود.

 باد جنوب غربى كه به باد شهريار معروف است در حقيقت باد كنترآليزه اقيانوس هند است كه در فصل گرما، گرم و در فصل سرما، سرد است اين باد در مواقع مختلف سال توام با بخار آب نيز بوده و هرچند گاه موجبات بارندگى را فراهم مى‏آورد.

 باد شرقى و جنوب شرقى كه از سوى خراسان و كوير جريان دارد با اينكه دفعات وزش اين باد كم است ولى اغلب به جهت اينكه از روى كوير لوت مى‏گذرد داراى گرد و خاك زيادى است. باد جنوبى كه از كوير لوت بر مى‏خيزد و مطالعه آمار منتشره سازمان هواشناسى ايستگاه مهرآباد مؤيد آن است.

 بادهاى تابستانى و زمستانى، در تابستان بادهاى عمده به ترتيب از سمت‏هاى غرب، جنوب غربى، جنوب شرقى و جنوب مى‏وزد. باد غرب كه خنك و مطبوع است در بخش قابل توجهى از طول روز از آغاز صبح وزيده و شدت بيشترى نسبت به بادهاى ديگر دارد.

 باد جنوب غربى (باد شهريار) كه تا حدودى گرم است از قبل از ظهر شروع به وزيدن كرده و نسبت به باد غربى قدرى ملايم‏تر است، در مجموع اثر اين باد در تهران در تابستان مطبوع است.

 باد جنوب شرقى نيز از نزديكى‏هاى ظهر شروع به وزيدن كرده و با تداوم بيشترى نسبت به باد شهريار و با ملايمت ادامه مى‏يابد، از مناطق كويرى مى‏آيد، سرعت كمى دارد، مطبوع است.

 باد غالب زمستان از سمت غرب بوده و در ساير جهات منجمله شمال غرب و شمال و جنوب غربى بادهاى پراكنده و با شدت كمترى وجود دارد، باد غربى از حوالى صبح به طور غير مداوم و پراكنده ولى با شدت نسبتاً زيادى شروع شده و در طول روز تا طلوع آفتاب بر تداوم آن افزوده مى‏شود.

 باد جنوب غربى نيز بيشتر در حوالى ظهر وزيده و بعضاً در حوالى غروب و يا صبح زود نيز ملاحظه مى‏شود.

 ! باد مطلوب زمستان

 ! باد نامطلوب تابستان

 نتيجه: در زمستان باد غرب تأثير منفى مزاحم داشته و بادهاى شمالى و شمال غربى و جنوب غربى از اين نظر در درجه بعدى قرار دارند.

 در فصل بهار نيز بادهاى عمده به ترتيب باد غربى، جنوب غربى بوده و در جهات ديگر منجمله شمال غرب، شمال شرق، جنوب و جنوب شرقى نيز بادهاى پراكنده و با شدت نسبى كمترى مشاهده مى‏گردد.

 بنابراين بادهاى بهارى تأثير چندانى در تعيين جهت ساختمان‏ها ندارند.

 در فصل پاييز بادهاى عمده: باد غربى، جنوب غربى، جنوب شرقى، جنوب شرقى - غربى، شمالى و شمال غربى، باد غربى شدت بيشترى داشته ولى تداوم آن كم است. در حالى‏كه بادهاى جنوب غربى و جنوب شرقى تداوم بيشترى دارند. بادهاى شمالى و شمال غربى به ويژه در صبحگاهان تداوم بيشترى نسبت به ساير جهات دارد.

 زمينه تأثير بادهاى تهران بر روى جهت استقرار ساختمان‏ها به صورت مطبوع، مزاحم، نيمه مطبوع، نيمه مزاحم و ناچيز تقسيم بندى مى‏شود.

 ايجاد شكستگى در ساختمان براى هدايت باد و... مى‏باشد.

 بادهاى غالب در امامزاده قاسم، نتايج بررسى:

 حفاظت بافت مسكونى و ساختمان‏ها در مقابل باد غرب در طول سال به ويژه در زمستان ضرورت دارد.

 بادهايى كه از شمال مى‏وزند مزاحمت چندانى ندارند ولى بايد در طراحى واحدها عوامل كنترل كننده براى آن پيش بينى نمود. بادهاى جنوب به شمال كه در تابستان مى‏وزد و در طول سال معمولاً جريان دارد بادهايى مطلوب و قابل استفاده در طراحى معمارى و شهرسازى مى‏باشد.

 با توجه به ميزان و جهت تابش آفتاب و همچنين در نظر گرفتن جهت بادهاى مزاحم و مطبوع و از جمع بندى كلى آن‏ها به اين نتيجه مى‏رسيم كه بهترين زاويه‏اى كه جهات نورگيرى اصلى ساختمان كه در آن واقع شده است بين 15 درجه غربى تا 20 درجه جنوب شرقى مى‏باشد.

در تهران سه باد مشخص به شرح ذيل وجود دارد كه هر يك در هواى شهر تأثير خاصى دارد:

 1. بادشمال (N)، كه منشأ خيزش آن دره توچال است. اين جريان هواى كم فشار را باد توچال گويند.  ! باد توچال.

 2. باد ورامين (E) كه از سمت خاورى تهران مى‏وزد.

 3. بادى كه از باختر (W)، مى‏وزد و در ميان مردم به باد شهريار شهرت دارد.

 وزش بادهاى شمال غربى و سمت شرقى تهران كه به بادهاى شهريار و ورامين معروفند، از بادهاى آليزه است.

 بادهاى آليزه، برخلاف بادهاى مناطق معتدله كه وزش نامنظم دارند - در تمام مدت سال در نواحى استوايى و روى اقيانوس‏ها به طور منظم جريان دارد. جهت وزش بادهاى آليزه در نيمكره شمالى از سمت شمال شرقى به سمت جنوب غربى است و معمولاً در دو طرف دايره استوا و حوالى 30 درجه عرض جغرافيايى - تهران بين 40-30 درجه عرض جغرافيايى واقع شده - با سرعت متوسط 6 متر در ثانيه مى‏وزند. / باد و بادشكن، ص 15. نقل شده در تهران در گذرگاه تاريخ ايران، ص 354.

 با اين‏كه در گذشته علم امروزى هواشناسى و تجهيزات پيشرفته وجود نداشت ولى دانش شناسايى باد و هوا به صورت سنتى مورد توجه بود و شيوه‏هاى مقابله با زيان باد يا استفاده از حُسن باد به كار گرفته مى‏شد. در معمارى، كشاورزى و... اين دانش لحاظ و مورد توجه قرار گرفت.

 كاروانسراها در بيابان‏ها و مسير راه‏ها مسافران را از گزند بادهاى شديد مصون مى‏داشتند و بادگيرها از نيروى باد در تهويه هوا و خنك كردن فضاى زندگى نقش خود را ايفا مى‏كردند.

 جعفر شهرى از باور مردم تهران قديم مى‏نويسد:

 «... باد سام، باد شهريار؛ دهستان شهريار در بيست كيلومترى جنوب غربى تهران واقع شده است با بادهاى شديد موسمى و غير موسمى كه هنگام وزش چيزى را در مسير خود از ثمر و شجر سالم و بر سر پا نمى‏گذارد؛ در آن حد كه درختان عظيم‏الجثه را از ريشه كشيده، شيروانى‏هاى عمارات را كنده به دور مى‏افكند. اين باد سابق بر اين خسارات و زيان‏هايى براى مردم تهران به بار مى‏آورد و از آنجا كه از بيابان‏هاى بى آب و علف پر مزبله مى‏گذشت و كثافات و ناخوشى‏هايى با خود مى‏آورد مردم مى‏گفتند اين باد غضبى است كه آنرا خدا براى مردم گنهكار تهران نازل مى‏كند.

 قصه آن را هم چنين مى‏گفتند كه چاه عميقى در پشت (عليشاه عوض) وجود دارد كه باد از ميان آن بر مى‏آيد و موكلى دارد با هيكلى به اندازه كوه دماوند كه رو به تهران بر دهانه آن چاه نشسته است و شامه تيزى دارد كه بوى گناه را از هزار فرسخى استشمام مى‏كند و چون آن بو به مشامش برسد از سر چاه برخاسته مى‏گريزد كه باد بيرون زده به راه مى‏افتد و ضرر و زيانش بستگى به سبكى و سنگينى گناه دارد كه انجام يافته است و از بادهاى سهمگين آن يكى باد سام (زهردار) بود كه در زمان مظفرالدين شاه آمده بود و موجب مرض وبا گرديده، بيش از نيمى از جمعيت تهران را به ديار هلاك كشيده بود. » / تهران قديم، ج 1، ص 159.

 بررسى جريان باد: باد حركت افقى هواست كه بر اثر اختلاف فشار، از سمت كانون پر فشار به سوى كانون كم فشار پديد مى‏آيد. بادها را به لحاظ سرعت، جهت وزش و منشأ تشكيل، تقسيم‏بندى مى‏كنند. ولى براى مطالعه همگانى، آگاهى از وسعت منطقه وزش باد نيز ضرورت دارد. در اين تقسيم‏بندى به طور كلى سه دسته بادهاى محلى، منطقه‏اى و سياره‏اى از يكديگر تفكيك مى‏شوند.

 1. بادهاى محلى، بر اثر تغيير روزانه فشار بين دو كانون محلى و نزديك به هم به وجود مى‏آيد و جهت آن‏ها داراى تناوب شبانه روزى است. بدين معنى كه در طى روز جهت وزش آن‏ها مخالف جهت وزش شبانه است، مانند نسيم دريا و خشكى و يا نسيم كوه و دشت. به اين ترتيب كه در طى روز در ساحل دريا وزش باد از سمت دريا به خشكى است و در شب بر عكس. همچنين در نسيم كوه و دشت، جريان هوا در روزها از سمت دشت‏ها و دره‏ها به سمت كوه و قله است و در شب‏ها با سرد شدن زود هنگام نوك كوه‏ها، جريان هوا از سمت كوه به دشت است. بادهاى محلى معمولاً داراى نام‏هاى بومى‏اند كه به دليل تناوب و نظم نسبى‏شان مورد توجه ساكنان و بوميان قرار گرفته و شناخته شده‏اند، مهم‏ترين جريان محلى شهر تهران نسيم توچال نام دارد كه از ديرباز شناخته شده و به باد توچال معروف بوده است. بهره‏گيرى از جريان اين باد در گذشته پيوسته براى خنك كردن فضاهاى تابستانى مورد توجه بوده است.

 روند تغييرات و تناوب روزانه اين باد بدين صورت است كه در طى شب با سرد شدن سريع رشته كوه البرز، كانون پر فشار محلى روى رشته كوه توچال شكل مى گيرد و اين جريان سرد به دليل سنگينى و فشار زياد به سمت پايين كوه مى‏وزد. به اين ترتيب شب‏ها نسيم ملايمى از سمت شمال شهر و از جانب ارتفاعات البرز شروع به وزيدن به درون شهر مى‏كند و معمولاً خيابان‏ها و بزرگراه‏هايى كه جهت شمالى - جنوبى دارند مانند بزرگراه چمران، خيابان ولى‏عصر و بزرگراه مدرس و... به خوبى اين جريان را هدايت مى‏كنند و تا نقاط داخل شهر نفوذ مى‏دهند. اين جريان تا آغاز صبح ادامه دارد و در نتيجه دود و آلودگى و گردوغبار فضاى شهر به تدريج به جنوب شهر انتقال مى‏يابد. به همين دليل صبح‏ها هواى شمال شهر شفاف و تميز است و كوه‏ها و دامنه‏هاى توچال به خوبى پيداست و به اصطلاح گفته مى‏شود ميدان ديد افقى به سمت شمال شهر زياد است. در مقابل، جنوب شهر مانند شهررى و كوه بى‏بى شهربانو در هاله‏اى از دود و گردوغبار قرار دارد و ميدان ديد به سمت جنوب شهر كم و بسته است و غالباً نوك كوه بى‏بى شهربانو از وراى اين هاله دود پيداست. در طى روز با طلوع خورشيد و گرم شدن سريع‏تر دامنه‏ها به علت كسب انرژى و گرماى بيشتر تحت تأثير شيب دامنه، اختلاف جنس كوه و دشت، جهت جريان هوا عوض مى‏شود و هواى سرد انباشته شده روى شهر، دوباره به سمت دامنه‏هاى توچال مى‏وزد. بر اثر اين وزش بعدازظهرها و هنگام عصر معمولاً رشته كوه توچال در هاله‏اى از دود و غبار شهر فرو مى‏رود. ا رتفاع زياد اين رشته كوه اجازه عبور و فرار اين هواى آلوده را نمى‏دهد و آلودگى‏هاى محيط زيستى و ايجاد پديده وارونگى از نتايج آن است. در پاره‏اى موارد كه جريان‏هاى منطقه‏اى و بادهاى غربى همراهى مى‏كنند تا حدودى از آلودگى هوا كاسته مى‏شود.

 بررسى گلبادهاى ساعتى و روزانه ايستگاه مهرآباد، باد محلى توچال را به خوبى نشان مى‏دهد به طورى كه جريان شمالى تقريباً از ساعت 18/5 شروع مى‏شود و تا ساعت 6/5 صبح به اوج خود مى‏رسد. شدت اين جريان به اختلاف دما و فشار بين سطح شهر و دامنه‏هاى البرز بستگى دارد.

 2. بادهاى منطقه‏اى: اين بادها در سطح وسيع‏ترى مى‏وزند و معمولاً بين دوكانون جغرافيايى كه اختلاف عوامل اقليمى آن‏ها زياد است جابجا مى‏شوند. تقسيم‏بندى دقيقى درباره حدود و وسعت بادهاى منطقه‏اى وجود ندارد اما معمولاً بين دو كانون كم‏فشار و پرفشار منطقه‏اى كه سطوح به نسبت وسيعى را تشكيل مى‏دهند، به حركت در مى‏آيند. بادهاى منطقه‏اى بر اثر تغييرات فشار درازمدت (در مقياس ماه و فصل) به وجود مى‏آيند. از جمله بادهاى منطقه‏اى كه شهر تهران را تحت تأثير قرار مى‏دهند مى‏توان از بادهاى جنوبى و جنوب شرقى نام برد كه در ماه‏هاى گرم سال از سمت دشت كوير و چاله‏هاى مركزى ايران مى‏وزند.

 بادهاى جنوبى و جنوب شرقى از ماه خرداد شدت مى‏گيرند و در مرداد ماه به اوج خود مى‏رسند. الگوى باد غالب در اواخر تير و مرداد ماه، جنوب شرقى است. اين جريان هوا گردوغبار و هواى گرم چاله‏هاى مركزى را به دشت تهران وارد مى‏كند و تا شهريور ماه جريان باد نايب غالب به شمار مى‏رود. جريان هواى مزبور در طى شب‏ها به صورت نسيم خنكى در نواحى جنوب شهر به خوبى احساس مى‏شود. كم‏ترين ميزان هواى آرام شهر تهران در حدود خرداد ماه 18% است و در مجموع، فصل تابستان كم‏ترين هواى آرام را دارد، به طورى‏كه درصد هواى آرام در طى ماه‏هاى اين فصل به كم‏تر از 30% مى‏رسد. گلبادهاى ماهانه تابستان نشان مى‏دهند كه علاوه بر بادهايى كه از سمت جنوب و جنوب شرقى مى‏وزند. بادهاى غربى نيز در منطقه جريان دارند و باد نايب غالب به شمار مى‏روند. اما همچنان بادهاى قوى و سريع، از سمت غرب مى‏وزند، در طول دوره سى ساله 1369/1990 – 1340/1961 سريع‏ترين باد با جهت غربى در مردادماه، شهر تهران را تحت تأثير قرار داده است كه سرعتى در حدود 148 كيلومتر بر ساعت (معادل 80 نات يا 41 متر بر ثانيه) داشته است.

 3. بادهاى سياره‏اى، عامل اصلى ايجاد اين بادها نابرابرى در توزيع انرژى تابشى خورشيد در سطح كره زمين است. بادهاى سياره‏اى در مقياس‏هاى بسيار وسيع وزش دارند و قاره‏ها و اقيانوس‏ها و نيمكره‏هاى زمين را تحت تأثير قرار مى‏دهند. به همين دليل گردش عمومى هوا را در سطح كره زمين تشكيل مى‏دهند و با خود توده هواهاى متفاوت گرم و مرطوب، سرد و مرطوب، گرم و خشك و سرد و خشك را جابجا مى‏كنند. اين‏ها عامل اصلى تمام تغييرات آب و هوايى سطح زمين به شمار مى‏روند. بادهاى غربى از جمله بادهاى سياره‏اى هستند كه در تمام طول سال كمابيش شهر تهران را تحت تأثير قرار مى‏دهند و مى‏توان از آن‏ها به عنوان باد غالب نام برد.

 وزش بادهاى غربى در حمل و انتقال توده‏هاى هواى مرطوب و سرد كه نقش اصلى را در تعيين آب و هواى شهر تهران دارد، مؤثر است. با توجه به آنكه توده هواهاى مختلفى در فصل زمستان و پاييز از سمت غرب و شمال غرب به صورت سيكلون و آنتى سيكلون در داخل موج بادهاى غربى به شهر تهران مى‏رسند، چنين نتيجه گرفته مى‏شود كه اقليم اين شهر در سطح بزرگ مقياس، در كنترل عناصر آب و هوايى بيرونى و بسيار دور قرار دارد. در واقع آب و هواهايى با منشأ متفاوت و خارج از محدوده كشور، اقليم كلى اين شهر را در كنترل خود گرفته‏اند. / مبانى آب و هواشناسى، نقل شده در نگاهى به تهران، ص 103.

 باد شمال - در گستره تهران پيش از آنكه ساختمان‏ها را بسازند جز آبادى و دهكده‏هايى خرد مانعى براى وزش باد وجود نداشت. در آن دوران جز باد شهريار كه از غرب مى‏وزيد و گاه بسيار شديد و در پاييز و زمستان گزنده بود - از سمت شمال نيز نسيم خنكى به ويژه در تابستان‏ها مى‏آمد كه حاصل جابجايى طبيعى هوا در كوه‏هاى شميران بود و بسيار دلپذير و مطبوع بود و مردم پشت‏بام خواب و حياط خواب آن دوران را سخت خوش مى‏آمد.

 باد شمال كه از كوه‏هاى شميران به طرف جنوب مى‏وزيد از قديم در تداول عامه به باد شمال يا باد توچال شهرت داشت.

 «هواى اين چيذر چندان خنك نيست. شب باد اين محل باد توچال و روز باد ورامين است و باد شهريار در صورتى كه شدتى داشته باشد به اين آبادى مى‏وزد». / جغرافياى تاريخى شميران، ص 326.

 در دامنه‏هاى جنوبى رشته كوه‏هاى البرز (شميران) با غروب آفتاب، هوا به موازى خطوط ارتفاعى كوه‏ها به ناگهان رو به سردى مى‏گذارد و سبب تشكيل جريان فشار زياد مى‏گردد. در حالى كه هواى شهر تهران گرماى روز خود را هم‏چنان حفظ كرده است. جريان فشار زياد از سمت كوه‏هاى شمالى به سوى شهر به وزش در مى‏آيد. اين جريان هوا به «باد توچال» معروف است. / تهران در گذرگاه تاريخ ايران، ص 352.