انجمن مركزى

«... پس از كمك انجمن آذربایجان و تندروان مجلس و براى دست اندازى و نفوذ در سایر انجمن‌‌ها انجمنى به نام انجمن مركزى مركب از نمایندگان منتخب انجمن‌‌هاى پایتخت تأسیس كردند تا مشكلات خود را با انجمن مركزى در میان گذارند و انجمن مركزى مشكلات آن‌‌ها را نزد مجلس و دولت و وزارتخانه‌‌ها حل و فصل نماید... .» / یادداشت‌‌هاى احتشام‌‌السلطنه، ص 664.

رشد روزافزون تعداد انجمن‌‌هاى ملى در صحنه سیاسى مملكت، ضرورت ایجاد یك سازمان و مركز هماهنگ كننده را براى انقلابیون و به خصوص سران نهضت آشكار ساخت.

 تأسیس انجمن مركزى در راستاى ایجاد هماهنگى و تنظیم فعالیت‌‌هاى انجمن‌‌هاى پایتخت صورت گرفت. اعضاى این انجمن از دو دسته تشكیل مى‌‌شدند یك دسته منتخبان خود انجمن و دسته دیگر منتخبان سایر انجمن‌‌ها بودند كه از هر انجمن دو نفر نماینده در موقع جلسه انجمن مركزى حاضر مى‌‌شدند. در واقع انجمن‌‌ها الگوى عملكرد خود را از این انجمن برداشت مى‌‌كردند و از این رو اختلاف اساسى میان انجمن‌‌هاى ملى بروز نمى‌‌كرد. همچنین انجمن مركزى در اختلاف ایجاد شده میان انجمن‌‌ها محل قضاوت و داورى قرار مى‌‌گرفت. / حبل‌‌المتین، 7 رمضان 1325، شماره 142.

 از جمله فعالیت‌‌هاى انجمن مركزى، تحصن انجمن در صحن بهارستان براى تصویب متمم قانون اساسى و همچنین اعتراض به عدم گسیل نیرو از سوى دولت براى بازگرداندن آرامش به خوى، ارومیه و ماكو بود. / حبل‌‌المتین، 20 شعبان 1325، شماره 127.

 نكته حائز اهمیت در مورد انجمن مركزى، ریاست ارشدالدوله بر آن است كه اكثر منابع نفوذ وى در دستگاه مشروطه را برنامه‌‌اى حساب شده از سوى دربار براى تخریب نهضت عنوان كرده‌‌اند. سرانجام اختلاف میان سران انجمن مركزى یعنى ارشدالدوله و ملك‌‌المتكلمین سبب كناره‌‌گیرى ارشدالدوله از انجمن گردید و وى پس از آن آشكارا به جبهه مقابل پیوست و در روز بمباران مجلس از عاملان اصلى دربار بود.

 پس از تعطیل شدن انجمن مركزى، انجمن دیگرى در اواخر سال 1325ق. با نام انجمن «رابطه سیار« جهت انجام وظیفه هماهنگ ساختن اعمال انجمن‌‌ها به وجود آمد. این انجمن هر هفته با حضور نمایندگان تمامى انجمن‌‌ها به صورت سیار در یكى از انجمن‌‌هاى پایتخت تشكیل جلسه داده، درباره مسائل پیش آمده به تصمیم‌‌گیرى مى‌‌پرداخت. / حبل‌‌المتین، 14 صفر 1326، ش 254.