امین‌‌الدوله‌‌ها

پیش‌‌تر، در سخن از القاب اشخاص، مشكلات فراوانى را در گذشته به خصوص در دوره قاجاریه شرح داده و یادآور شدیم وجود القاب متعدد (تعداد القاب قاجارى به هزارها مى‌‌رسد) و نیز افراد زیادى كه در این دوران داراى لقب شده‌‌اند، (لقبى كه قبلاً به شخص دیگرى تعلق داشته و یا بعداً تعلق گرفته است) یكى از دشوارى‌‌هاى مهم محققان و خوانندگان تاریخ قاجاریه به شمار مى‌‌آید. به عنوان مثال اگر لقب «امین‌‌الدوله« را در نظر آریم، در بسیارى از اسناد و نامه‌‌ها و مدارك تنها به لقب امین‌‌الدوله اشاره شده است، بى آن‌‌كه نام وى آمده باشد كه خواننده تاریخ این دوره را دچار سردرگمى مى‌‌كند تا جایى كه نه مى‌‌تواند از كنارش بى‌‌توجه بگذرد و نه مجال بررسى اسناد را به سرعت دارد تا بداند كدام امین‌‌الدوله منظور نویسنده بوده است.

امین الدوله

 «امین‌‌الدوله» در عصر صدوپنجاه ساله قجر نام نوعى برنج، نوعى گل و یا لقب تعدادى از رجال قاجاریه مى‌‌باشد، كه از خود خانه، مدرسه، پارك و... به یادگار گذاشته‌‌اند. بر این اساس خواننده و پژوهشگر تاریخ این دوره در نامه‌‌ها و اسناد و مدارك كه در بیشترشان فقط به ذكر «امین‌‌الدوله» بسنده شده است، چگونه مى‌‌تواند «امین‌‌الدوله» را بشناسد. تكلیف او چیست و در چه مرجعى مى‌‌تواند مقصودش را به سرعت بیابد و بفهمد كه مثلاً پارك امین‌‌الدوله در حوالى دروازه شمیران تهران در نقشه نجم‌‌الدوله 1309 ق. به كدام امین‌‌الدوله تعلق داشته و یا خانه امین‌‌الدوله در نقشه موسیو كرشش 1375 ق. از آنِ كدام‌‌یك بوده... . اینك با مقدمه‌‌اى كه گذشت، به طور مختصربه شرح «امین‌‌الدوله»ها مى‌‌پردازیم، گو این‌‌كه مشكل در قبال جمع كثیرى از القاب از قبیل ایلخانى‌‌ها، اعتمادالدوله‌‌ها و... همچنان باقى است:

 1. امین‌‌الدوله: نام گلى بسیار خوشبو است كه در بهار (بسته به دماى هوا) با گل‌‌هاى فراوانش سخاوتمندانه ناحیه وسیعى را عطر افشانى مى‌‌كند. به آن پیچ یا یاس امین‌‌الدوله هم مى‌‌گویند. از گل‌‌هاى سنتى حیاط خانه‌‌هاى تهران قدیم و یادآور صفاى مادربزرگ‌‌هاست. ما فعلاً سندى نداریم، ولى محتمل است این گل را نخستین بار امین‌‌الدوله (على خان، پدر محسن خان شوهر خانم فخرالدوله) به ایران آورده و در باغ خود كاشته باشد. از این رو گل مزبور به نام ایشان مشهور شده است. كاشت این گل خوشبو در امریكا در مناطق معتدل و مرطوب مرسوم و متداول است. احتمالاً خاستگاهش امریكاست. در دوره ناصرى احداث پارك و باغ‌‌هاى مجلل در میان درباریان و رجال رواج یافت. در نتیجه ورود باغبان‌‌هاى فرنگى و برخى میوه‌‌ها، صیفى جات و گل‌‌هاى فرنگى نیز رایج شد. جداگانه از آن‌‌ها خواهیم نوشت.

یاس امین الدوله

2. امین‌‌الدوله: نام نوعى برنج است. مى‌‌دانیم همین امین‌‌الدوله كه نامش یاد شد، پس از ازدواج پسرش محسن خان با اشرف خانم فخرالدوله، دختر مظفرالدین شاه (دكتر امینى، نخست وزیر محمدرضا پهلوى حاصل همین ازدواج است) بخش لشت نشاى شهر رشت را كه مشتمل بر 42 پارچه آبادى است، باپرداخت هدیه‌‌اى گرفت. اراضى این منطقه از حاصل‌‌خیزترین زمین‌‌هاى تولید برنج است. بنابراین گمان مى‌‌كنیم، نشا، و یا بذر برنج امین‌‌الدوله را همین آقاى امین الدوله نخستین بار، در همین اراضى كشت كرده و به نام خود شهرت داده است.

 3. امین‌‌الدوله: میرزا على خان، فرزند میرزا محمد خان چند لقب داشت. نظیر منشى حضور، امین الملك و امین‌‌الدوله، جد آن‌‌ها میرزا محمد مازندرانى بود، اما پس از كوچ به سینك لواسانات به «سینكى« شهرت یافت. میرزا محمد، به وزارت خارجه وارد شد و بعدها ملقب به مجدالملك شد. وى پسرش على خان را كه متولد 1260 ق. بود و خط خوشى را به او آموخته بود، وارد دربار ناصرى كرد و با استفاده از همین هنرش او را تا مقام انشا نویسى بالا برد و در آن زمان لقب منشى حضور یافت. على خان بعدها به سمت‌‌هاى بالاترى دست یافت و ملقب به امین الملك گردید. روزى در میان جمعى بود كه براى قبه شاه از میان الماس‌‌هاى او، الماس انتخاب مى‌‌كردند و الماسى را دزدید كه شاه او را از دربار اخراج كرد و بعد از این واقعه وى مدتى مطرود شد، ولى دیگر بار به دربار بازگشت و سرانجام در سال 1294 ق. پس از درگذشت میرزا هاشم امین‌‌الدوله لقب امین‌‌الدوله را كسب كرد. در سال 1303 ق. ریاست دارالشورا را عهده‌‌دار شد و از همه مهم‌‌تر وزارت اوقاف، كه بسیار پردرآمد بود به او سپرده شد. وى صاحب سرمایه فراوانى شد و با امین السلطان همیشه رقابت داشت و با هم بسیار بد بودند. پس از قتل ناصرالدین شاه و در پادشاهى مظفرالدین شاه، امین‌‌الدوله صدراعظم ایران شد.

وى پس از عزل از صدارت، به لشت نشا رفت و تا پایان عمر یعنى سال 1322 ق. در 62 سالگى همان جا زندگى كرد. او غیر از لشت نشا، در تهران، املاك زیادى داشت، از آن جمله است اراضى الهیه شمیران، اراضى شمال شرقى تهران قدیم حوالى دروازه شمیران كه پارك معروفش در همین اراضى بود و مسجد فخرالدوله را كه هنوز باقى است، عروسش در همان اراضى بنا كرد و نیز اراضى كهریزك و نقاط دیگر. او در الهیه كارخانه كبریت سازى و در كهریزك كارخانه قند را بنا كرد، كه هیچ كدام با موفقیت توأمان نگشت. كتاب خاطرات امین‌‌الدوله از اوست.

میرزا علی خان امین الدوله

 4. امین‌‌الدوله: میرزا هاشم، فرزند میرزا مهدى، فرزند میرزا احد از خانواده‌‌هاى كاشانى ساكن تهران بود. وى پدر میرزا محمد خان اقبال‌‌الدوله و غلامحسین خان صاحب اختیار بود. (اقبال‌‌الدوله، مالك باغ اقبال‌‌الدوله واقع در تقاطع خیابان‌‌هاى ولیعصر)عج) و امام خمینى بود كه گل‌‌هاى طاووسى زیباى باغش در بهار، ناصرالدین شاه را به خود فرا مى‌‌خواند و بیمارستان كنونى نجات، در اراضى همان باغ بنا شده است). در تأسیس اولین سیم تلگراف تهران، او با شاهزاده اعتضادالسلطنه همكارى داشت. وى ریاست خزانه اندرون را داشت و ملقب به امین خلوت شد. یك بار هم از دربار اخراج، ولى بار دیگر مشغول كار شد و در سال 1288 ق. پس از درگذشت برادرش فرخ خان امین‌‌الدوله لقب او یعنى «امین‌‌الدوله« را به دست آورد و منصب وزارت حضور یافت. میرزا هاشم در سال 1294 ق. درگذشت و در قم مدفون شد. بعد از او على خان لقب «امین‌‌الدوله« را به دست آورد.

 5. امین‌‌الدوله: ابوطالب، فرزند میرزا مهدى و برادر بزرگ میرزا هاشم است. او از غلام بچگان فتحعلى شاه است كه بعد بسیار مورد توجه شاه قرار گرفت و در دربار او بود، كه ابتدا به فرخ بیك و سپس به فرخ خان مشهور شد. وى از درباریان معروف دوران سلطنت سه پادشاه قاجاریه، یعنى فتحعلى شاه، محمدشاه و ناصرالدین شاه است. او در این سالیان، مشاغل دربارى قاجاریان را نظیر عمله خلوت، پیشخدمت مخصوص، مُهردار شاه و... عهده‌‌دار شده بود. او در سال 1272 ق. ملقب به امین الملك و در سال‌‌هاى صدارت میرزا آقاخان نورى كه با هم بسیار بد بودند، مأمور در فرنگ شد. فرخ خان در سال 1275 ق. بعد از عزل میرزا آقا خان به ایران بازگشت و در دربار ناصرى قدرت و نفوذ زیادى پیدا كرد و در همین سال، بعد از عزل میرزا صادق نورى قائم مقام، ملقب به امین‌‌الدوله، ناصرالدین شاه لقب او را گرفت و فرخ خان را ملقب به امین‌‌الدوله كرد. فرخ خان از این پس بر قدرت و اختیاراتش افزوده شد و به فرمان شاه عزل و نصب حكام ولایات با مشاوره وى انجام مى‌‌گرفت و خود وزارت حضور و حكومت كاشان، نطنز، اصفهان، فارس و مشاغل دیگر را عهده‌‌دار بود. فرخ خان در سال 1288 ق. درگذشت و در همین سال لقب امین‌‌الدوله به برادرش میرزا هاشم داده شد. قبر وى در مدرسه و مسجد اوست (رجوع به تاریخ مركز تهران و مضافات، ص 170) ولیكن نویسنده كتاب راهنماى قم (ص 102) مى‌‌نویسد: «فرخ امین‌‌الدوله وزیر ناصرالدین شاه بوده و در سال 1290 ق. وفات یافت و ماده تاریخ فوتش این مصرع است (فرفرخ زد او به اوج جنان) و قبرش در صحن عتیق قم در بقعه‌‌اى است كه در قسمت غربى واقع مى‌‌باشد.»

 راقم گوید:

 الف) بغایرى وفات فرخ خان را در سال 1288 مى‌‌داند و مؤلف راهنماى قم 1290 مى‌‌داند و ماده تاریخ سال 1294 مى‌‌باشد. عجبا از این اختلاف، معلوم است نویسنده راهنما به حساب ابجد وارد نبوده است.

 ب) چون در موقع كشیدن خیابان سیروس قسمتى از مدرسه و مسجد فرخ خان خراب شده است شاید جسدش را به قم حمل كرده‌‌اند و یا آن‌‌كه در مدرسه و مسجد امانت بوده و بعد به قم حمل شده است.

 ج) تاریخ منتظم ناصرى در وقایع سال 1871 / 1288م. مى‌‌نویسد: «بعد از فوت مرحوم فرخ خان امین‌‌الدوله، میرزا هاشم خان امین خلوت، ملقب به امین‌‌الدوله گردید الخ.» / تاریخ تهران (حجت بلاغى)، ج 2/2، ص 226.

 6. امین‌‌الدوله: میرزا صادق یا میرزا محمد صادق نورى مستوفى، پسر میرزا هدایت الله مستوفى عموزاده و رقیب سرسخت میرزا آقا خان نورى است. وى ملقب به قائم مقام و بعد از آن امین‌‌الدوله بوده است. او را نباید با میرزا صادق قائم مقامى كه از نوادگان میرزا بزرگ قائم مقام فراهانى است، اشتباه كرد. زیرا چنان‌‌كه از نامش پیداست، ایشان اهل نور مازندران بوده است. میرزا صادق، كه در بعضى اسناد نامش میرزا محمدصادق یاد شده، در سال 1270 ق. به قائم مقام، ملقب شد. مدتى وزارت و پیشكارى آذربایجان را داشت و در سال 1275ق. یكى از شش وزیر آن زمان ایران یعنى وزیر كشور شد و در همین سال ملقب به امین‌‌الدوله گردید. وى در سال 1289 ق. در تهران درگذشت. پیش‌‌تر اشاره شد ناصرالدین شاه بعد از عزل میرزا صادق لقب امین‌‌الدوله را از او گرفت و به فرخ خان داد. یادآورى این نكته ضرورت دارد، خانه‌‌اى كه در نقشه تهران ترسیمى موسیو كرشش به سال 1275 ق. در محله عودلاجان شرق خیابان پامنار و جنوب باغ ملك الشعرا با نام امین‌‌الدوله درج است، از آن میرزا صادق بوده است.

 7. امین‌‌الدوله: عبدالله خان، پسر حاج محمدحسین خان صدراعظم اصفهانى و متولد 1193 ق. است. وى در سال 1288 ق. در دوران سلطنت فتحعلى شاه ابتدا ملقب به مستوفى الممالك و سپس امین‌‌الدوله شد. عبدا... خان زمانى بیگلربیگى یعنى حاكم اصفهان بود و پس از درگذشت پدرش كه صدراعظم ایران بود، در سال 1239 ق. به صدارت رسید، ولى یك سال بعد معزول شد و در سال 1243 ق. یك بار دیگر به صدارت رسید و سرانجام در سال 1263 ق. در نجف درگذشت.

 8. امین‌‌الدوله: این امین‌‌الدوله همان محمد حسین خان، صاحب باغ ناشناخته هفت حوض است. وى پسر حاج محمدعلى، فرزند محمدرحیم است. او بیگلربیگى اصفهان بود. در همان دوران تخت طاووس را براى شب عروسى طاووس خانم ارمنى (یا گرجى) و فتحعلى شاه ساخت و تقدیم شاه كرد. وى مدت شش سال صدراعظم بود و در سال 1239 ق. درگذشت و صدارت به پسرش عبدالله خان رسید. تخت طاووس امروزه یكى از جواهرات ارزشمند سلطنتى است. حاج محمدحسین خان داراى القاب نظام‌‌الدوله، مستوفى الممالك و امین‌‌الدوله بوده است.

 9. امین‌‌الدوله: محسن خان، فرزند على خان سینكى و داراى القاب منشى حضور، معین‌‌الملك و امین‌‌الدوله است. در سخن از على خان صدر اعظم مظفرالدین شاه از خاندان وى و زندگى او شرحى نوشتیم كه براى جلوگیرى از اطاله كلام نیاز به تكرار نیست. محسن خان متولد 1293 ق. است. وجود پدرش در دربار قاجار سبب شد او به سهولت وارد جرگه درباریان شود. در دوازده سالگى ملقب به منشى حضور و بعدها ملقب به معین‌‌الملك، لقب پدر زن خود مشیرالدوله، شد و بعد هم لقب پدرش امین‌‌الدوله را به دست آورد. وى پس از به صدارت رسیدن پدرش، زن اولش دختر یحیى خان مشیرالدوله را طلاق داد و اشرف الملوك خانم فخرالدوله، دختر نهم مظفرالدین شاه را گرفت. تمام املاك امین‌‌الدوله كه ثروت كلانى به حساب مى‌‌آمد، در زمان حیات به خانم فخرالدوله رسید و بدین ترتیب وى اولین زن ثروتمند ایران شد؛ او زنى بسیار زیرك و باهوش و مدیره بود. مى‌‌دانیم با آمدن رضا شاه مصوبه ممنوعیت استفاده از لقب در مجلس به تصویب رسید و بدین ترتیب با از میان رفتن القاب، دكتر امینى فرزند آخرین امین‌‌الدوله به نامى منسوب بدان امینى بسنده كرد. دكتر امینى فرزند خانم فخرالدوله و محسن خان امین‌‌الدوله نخست وزیر محمدعلى شاه بود.

 امین‌‌الدوله لقب:

 محمدحسین خان (1221 ق.)

 عبدا... خان (1228 ق.)

 میرزا صادق (1275 ق.)

 فرخ خان (1275 ق.)

 میرزا هاشم (1288 ق.)

 على خان (1294 ق.)

 محسن خان(1322 ق.)