ازبیک‌ها یکی از اقوام ترک‌تبار ساکن آسیای میانه هستند . ازبیک‌ها در دره فرغانهکه شامل شمال و باختر تاجیکستان و جنوب قرقیزستان می‌شود و سواحل آمودریا در خاور ترکمنستان و شمال افغانستان نیز جمعیت زیادی دارند. جمعیت این قوم حدود ۳۰ میلیون نفر برآورد می‌شود. آنان از خانواده زبان‌های ترکی سخن می‌گویند و بیشتر آنها مسلمان سنی و پیرو مکتب حنفی هستند.
مطالعات ژنتیکی حکایت دارد که تبار آسیای شرقی (شامل تورکها)، آسیای میانه‌ای، اروپایی و خاورمیانه‌ای به ترتیب شایعترین تبارها در این قوم هستند.
ریشه واژه ازبیک به نام اوغوزخان میرسد، اوغوزخان بنام اوغوز بیک نیز مشهور بود است. این واژه به احتمال زیاد از نام این امپراتور ترک ریشه دارد. باتو فرزند جوچی و نوادهٔ چنگیز به اروپا حمله کرد و برادرش شیبان را به فرمانروایی مجارستان برگزید. بیشتر سربازان باتو از میان اقوام ترک بودند و تنها افسران عالی رتبه از میان مغولان بودند. سربازان تحت فرماندهی شیبان بعدها در تیومن در مرکز روسیه امروزی و سیبری حاکمیت یافتند. محمد خان شیبانی به افتخار جدش تخلص شیبک را برگزید و به سرزمین‌های آباد فرارودیورش برد. او دولت تیموریان را از میان برد ولی خودش گرفتار شاه اسماعیل صفوی گشت. بعد از او ازبکان در آسیای میانهباقی‌ماندند.
وجه تسمیه ازبیک به سربازان شیبانیان این بود که فرمانروای اردوی زرین در زمان منگو تیمور فرزند هولاکو و پشت ششم شیبان فردی به نام ازبیک خان بود. از فرمانروایان ازبیک، ازبیک‌خان و پسرش جانی‌بیگ در تاریخ قبل از تیمور مشهورند. بعد از دورهٔ تیمور این امرا درماوراءالنهر قدرت یافتند. در دوره صفوی، ازبیک و ازبیکان عنوان سلسله امرای شیبانی است که بوسیلهٔ محمدشاه‌بخت (محمد شیبانی) مشهور به شاهی‌بیک یا شیبیک تأسیس شد (۹۰۵ ق.) و غالباً به سبب تعصب در مذهب تسنن و تجاوز به خراسان با شاهان صفوی در زدوخورد بوده‌اند. مرکز امرای این سلسله سمرقند بوده‌است و امرای مزبور با خانات خیوه و خانات بخارا و خانات خوقند و امرای آستراخان (معروف به خانان جانی) خویشاوند و منسوب بوده‌اند. دولت آنها نیز عاقبت بوسیلهٔ امرای هشترخان (حاجی طرخان) منقرض شد.
منابع:
«Uzbek». Encyclopedia Britannica.
دایرةالمعارف فارسی
2017 © All rights reserved.