ابن حوقل

ابوالقاسم محمد بن حوقل بغدادى (حدود سنه 366 ق) از محققین و جغرافیادانان قدیم و مؤلف كتاب صورةالارض است.

 برخى از مورخین معاصر در تحقیق خود ادعا كرده‌‌اند كه اصطخرى و ابن حوقل و مقدسى در آثار خویش از تهران نیز یاد كرده‌‌اند، كه این اشتباه است و این از آن‌‌جا ناشى شده كه مستشرق مشهور هلندى دوخویه[1] در برخورد با كلمه بهزان در حاشیه كتاب اصطخرى نوشته «شاید این كلمه را تهران باید خواند« و تألیف اصطخرى معلوم است كه در حدود سنه 340 هجرى است و ابن حوقل (حدود سنه 366) و مقدسى (حدود سنه 375) نیز از روستاهاى رى، بهزان را نام برده‌‌اند. / بیست مقاله، علامه قزوینى، ج 1 ص 47.

به دنبال این احتمال مباحث بسیارى میان گروهى از دانشمندان و نویسندگان معاصر به میان آمد. مرحوم قزوینى آن نظر را مشكوك دانسته، اما اقبال آشتیانى نظریه مزبور را پسندیده و بر آن تأكید كرده است. / ایران امروز، ص 4.

 عبدالعزیز جواهركلام این احتمال را بى‌‌موضوع دانسته است. / تاریخ تهران، ص 25.

 و استاد محمدعلى جمال زاده احتمال داده آن دیه همان مهران بوده است. / رى و طهران، ص 556.

 اما سعید نفیسى مى‌‌نویسد: «... شگفت است كه در سه كتاب مختلف كه البته همیشه نُسّاخ آن‌‌ها یك نفر نبوده است، تهران پیوسته به بهزان تحریف شده باشد... . پس شكى نیست كه بهزان غیر از طهران محلى دیگر بوده و دوخویه در حاشیه اصطخرى به راه راست و راى صواب نرفته...» / مجله آینده، 1356، ج 2، ص 83.

 حسین كریمان در این باره مى‌‌نویسد: «... بهزان از رُستاق‌‌هاى رى بوده نه از قراء آن‌‌جا و حال آن‌‌كه تهران دیهى خرد بوده است و رُستاق در عهد باستان به دهستان و گاه شهرستان اطلاق مى‌‌گردیده... . در صورةالارض ابن حوقل به جاى بهزان، بهنان درج آمده (از روستاهاى مشهور قصر داخل و خارج و بهنان...).»

 بنابراین مى‌‌توان نتیجه گرفت:

 الف) نام بهزان تنها در مسالك اصطخرى درج نشده، در آثار دیگران هم آمده [است].

 ب) بهزان نام شهرستان یا دهستان بوده و قابل تطبیق با دیه كوچك تهران نیست.

 ج) بهزان تا رى شش فرسنگ بوده درحالى‌‌كه تهران در جوار رى است.

 د) در بهزان آن‌‌طور كه یاقوت نوشته است خرابه‌‌هایى باستانى وجود داشته كه احتمال مى‌‌داده‌‌اند رى باستان باشد، لیكن در هیچ منبعى دیده نشده اشاره‌‌اى به این نكته رفته باشد.

 در نهایت حسین كریمان با صراحت اقوال پیش گفته را درست ندانسته و آن را رد كرده است. / تهران در گذشته و حال، ص 9؛ تهران به روایت تاریخ، ج 1، ص 20؛ تهران قدیم، ص 19!رجوع کنید به  تهران در اسناد تاریخى.