ابن حماد طهرانى

ابوعبدالله محمد بن حماد طهرانى رازى از محدثین معروف نیمه دوم قرن سوم هجرى مى‌‌باشد. او نخستین فرد تهرانى‌‌الاصل است كه با درج شرح حال او نام تهران در كتب مورخین و جغرافیاشناسان اسلام معرفى شده است؛ پایان عمر وى را سال 261 ق. (یا 271 ق). دانسته‌‌اند. / تاریخ تهران، (حجت بلاغی) ص 11.

 قدیمى‌‌ترین منابعى كه به مناسبت بیان احوال ابن حماد از تهران رى نام برده‌‌اند عبارتند از:

 تاریخ بغداد، الانساب، المنتظم فى تاریخ الملوك والامم، التدوین فى شرح علماء قزوین، المشترك وضعاً و المفترق صقعاً، معجم البلدان، تذكرة الحفاظ، میزان‌‌الاعتدال، العبر فى خبر من غبر، لسان المیزان، شذرات الذهب.

حسین كریمان در كتاب‌‌هاى رى باستان و تهران در گذشته و حال ترجمه احوال ابوعبدالله محمد بن حماد را درج كرده است كه بر حسب ترتیب زمان، به ذكر آن‌‌ها مى‌‌پردازیم:

 1. ابى‌‌بكر احمد بن على خطیب بغدادى متوفى به سال 463 ق. در تاریخ بغداد از وى بدین تقریب یاد شده است:

 «محمد بن حماد، ابوعبدالله رازى طهرانى از عبیدالله بن موسى و عبدالرزاق ابن همام (و دیگران) استماع حدیث كرد... . بسیار اهل سفر بود، به رى و بغداد و شام حدیث بگفت. ابوبكر ابى‌‌الدنیا و احمد بن عبدالله بن نصربن بحیر قاضى و دیگران از او روایت كنند و عبدالرحمن بن ابى حاتم رازى گفت: «من با پدرم از وى در رى و بغداد و اسكندریه حدیث شنیدم. او راستگو و ثقه بود... .»محمد بن حماد طهرانى در عسقلان (شهرى در شام) به سال 271 ق درگذشت.» / تاریخ بغداد، ج 2، ص 27.

ابن حماد

2. سمعانى، ابوسعد (ابوسعید) عبدالكریم بن محمدبن منصور تمیمى مروزى شافعى، فقیه و مورخ و حافظ حدیث معروف و ملقب به تاج‌‌الاسلام در كتاب الانساب از تألیفات سال 555 ق. چنین نوشته:

 «ابوعبدالله محمد بن حماد... بدان‌‌جا منسوب است. وى از عبدالرزاق بن همام و غیره استماع حدیث كرد... او راستگو و موثق بود... وفاتش در عسقلان سرزمین شام به سال 261 ق. اتفاق افتاد.» / الانساب، ص 374.

 3. ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله حموى رومى بغدادى در المشترك در ذكر تهران شرحى از احوال محمد بن حماد را نوشته و سال وفات وى را 261 ق. در عسقلان درج كرده است. / المشترك وضعاً و المفترق صقعاً، ص 298.

 4. عبدالرحمن بن على بن جوزى، متوفى به سال 597 ق. در المنتظم فى تاریخ الملوك و الامم نوشته است:

 «ابوعبدالله طهرانى در طلب حدیث رخت سفر بربست... او منسوب به طهران، دیهى از دیه‌‌هاى رى است... در عسقلان [261 ق] درگذشت (عبدالرحمن در جاى دیگر سال 271 ق. را ذكر كرده است.)» / المنتظم فى تاریخ الملوك و الامم، القسم الثانى من الجزء الخامس، ص 31.

 5. ابوالقاسم عبدالكریم بن‌‌محمد رافعى قزوینى، متوفى به سال 623 ق. در التدوین فى شرح علماء قزوین به نقل از تاریخ بغداد به ذكر احوال او پرداخته است.

 6. ابى‌‌عبدالله یاقوت‌‌بن عبدالله حموى علاوه بر المشترك در اثر دیگر خود معجم‌‌البلدان نیز از او یاد كرده و قولش اكثر مشابه مطالبى است كه در المشترك درج شده است. / معجم البلدان، ج 3، ص 564.

 7. شمس‌‌الدین ابوعبدالله محمد بن احمد ذهبى، مورخ مشهور متوفى به سال 748 ق. در تذكرة الحفاظ در احوال ابن حماد چنین نوشته است:

 «محمدبن حماد طهرانى محدث و حافظ و ثقه و جَوال در آفاق ابوعبدالله رازى بنده‌‌اى نیكوكار و نزیل عسقلان بود... طهرانى در ماه ربیع الاخر سال 271 در سن هشتاد و اند سالگى در گذشت.» / تذكرة الحفاظ، ج 2، ص 168.

 8. شمس‌‌الدین ابوعبدالله محمد بن احمد- ذهبى در دو اثر دیگر خود میزان الاعتدال و العبر نیز به همان تقریب كه در تذكرة الحفاظ ذكر شده اشاره كرده است. / میزان الاعتدال فى نقد- الرجال، ج 3، ص 527؛ العبر فى خبر من غبر، ج 2، ص 48.

 9. ابى‌‌الفضل احمد بن على بن حجر- عسقلانى متوفى به سال 852 ق. در لسان المیزان آورده است:

 «محمدبن حماد طهرانى رازى ابوعبدالله- حافظ... و ابن ماجه وثقه ابن ابى حاتم از او روایت كنند.» / لسان المیزان، ج 6، ص 687.

 10. مورخ فقیه عبدالحى بن عماد به سال 1089 ق. در شذرات الذهب مى‌‌نویسد: «محمد بن حماد... حدیث گفت و ثقه‌‌اى عارف و نبیل بود.» / شذرات الذهب فى اخبار من ذهب، ج 2، ص 161؛ تهران به روایت تاریخ، ج 1، صص 10 و 14.

 سعید نفیسى نیز درباره انتساب ابن حماد به تهرانى توضیحاتى دارد: «اولین بارى كه در كتاب‌‌ها به اسم طهران برمى‌‌خوریم به مناسبت نام یكى از فقهاى ایرانى به نام ابوعبدالله محمد بن حماد الطهرانى الرازى [است] كه چون نام وى را طهرانى رازى گفته‌‌اند و رازى یعنى اهل رى، پیداست این دانشمند از همین تهران بوده كه حدود یك هزار و صد و اندى سال پیش درگذشته است.» / تهران قدیم (سعید نفیسى)، ص 18.

 عبدالعزیز جواهر كلام، راجع به شروع عمر تهران رى مى‌‌نویسد: «در قرن سوم هجرى دو قریه به نام طهران معروف بودند 1- طهران اصفهان. 2- طهران رى. طهران رى اگرچه به وفق گفتار سمعانى در صفحه 374 از كتاب الانساب خود مشهورتر از طهرانِ اصفهان مى‌‌باشد ولى منسوبین نامى به طهرانِ اصفهان از لحاظ تعداد و تاریخ وفات پیش‌‌تر و زیادتر بوده است، زیرا كه سمعانى و یاقوت و دیگران از علماى قرن ششم و هفتم هجرى تنها ابوعبدالله محمد بن حماد طهرانى رازى را متوفى به سال 261 ق. از نامیان قدیمى طهران رى معرفى كرده‌‌اند، ولى از رجال مشهور طهران اصفهان ده نفر ذكر نمودند كه یك نفر از آن‌‌ها به نام ابوصالح عقیل بن یحیى‌‌الطهرانى محدث متوفى به سال 248 مى‌‌باشد.» / تاریخ تهران، ص 1.