آزمایشگاه

در سال 1268 ق. در زمان صدارت میرزا تقی‌‌خان امیركبیر بانی‌ و مؤسس دارالفنون، عده‌ای‌ از معلمین خارجی‌ برای‌ تدریس رشته‌های‌ مختلف علمی‌ از جمله طب و داروسازی‌ از كشور اتریش و مجارستان استخدام شدند. به موجب روزنامه وقایع اتفاقیه، شماره 2، صفحه اول به تاریخ 26 محرم 1268 (آذر 1230 و اكتبر 1851) در میان معلمانی‌ كه به ایران آمدند، طبیبی‌ به نام دكتر ادوارد ژاكوب پولاك برای‌ داروسازی‌ انتخاب شد. دكتر فوكاتی‌[1] پس از دو سال خدمت و تدریس داروسازی‌ در دارالفنون برای‌ خرید وسایل یك آزمایشگاه برای‌ رشته داروسازی‌ به اروپا رفت و پس از خرید و ارسال وسایل لازم، آزمایشگاهی‌ در دارالفنون تأسیس و با همكاری‌ دكتر پولاك مبادرت به آزمایشات شیمیایی‌ معمولی‌ و آموزش داروسازی‌ و طب نمود. به موازات فعالیت‌های‌ معلمین یاد شده، دو پزشك خارجی‌ دیگر یكی‌ فرانسوی‌ به نام دكتر دزیره و دیگری‌ هلندی‌ به نام دكتر یوهان شلیمر[2] و تولوزان[3] پزشك دربار ناصرالدین شاه كه با خود وسایل لازم را همراه آورده بودند، آزمایشاتی‌ انجام می‌‌دادند ولی‌ فعالیت‌های‌ آن‌ها منحصراً برای‌ بیماران درباری‌ بود. در سال‌های‌ بعد عده دیگری‌ از پزشكان خارجی‌ به گروه معلمین دارالفنون پیوستند، از آن جمله؛ دكتر آلبو[4]، دكتر بلان[5] و دكتر ژورژ[6] كه در كلاس‌های‌ طب و داروسازی‌ دارالفنون خدمت می‌‌كردند و در آموزش و آزمایش‌های‌ طبی‌ و داروسازی‌ نیز سهمی‌ داشتند.

البته عده‌ای‌ از ایرانیان پزشك و داروساز در همكاری‌ با خارجیان در تأسیس و اداره مدرسه طب و داروسازی‌ دارالفنون نقش بسزایی‌ داشته‌اند كه سردسته آنان را باید میرزا كاظم محلاتی‌ دانست. در همین اوان در نزدیكی‌ دارالفنون (خیابان ناصرخسرو) داروخانه‌ای‌ توسط یك داروساز آلمانی‌ به نام شورین[7] تأسیس گردید كه بیشتر به تهیه داروهای‌ درباریان، مظفرالدین شاه و اعیان و اشراف آن زمان مبادرت می‌‌كرد. در گوشه‌ای‌ از همین داروخانه قرع و انبیق و وسایل آزمایشگاهی‌ مختصری‌ گذاشته شده بود و آزمایش ادرار توسط شورین انجام می‌‌گرفت و عده زیادی‌ از متمكنان و اعیان زمان برای‌ اطلاع از این‌كه مبتلا به بیماری‌ دیابت هستند یا نه ادرار خود را به داروخانه شورین می‌‌فرستادند. پس از مدتی‌ فعالیت، شورین جای‌ خود را به داروساز دیگری‌ داد و او نیز فعالیت‌های‌ داروسازی‌ و تجزیه ادرار را كماكان ادامه می‌‌داد. نام او اوژن بناتی‌[8] بود و قسمتی‌ از داروخانه او را آزمایشگاه تشكیل داده بود و تا آن تاریخ یعنی‌ قریب صد سال قبل، آزمایشگاه مدرسه طب و داروسازی‌ دارالفنون و آزمایشگاه دكتر بُناتی‌ تنها آزمایشگاه‌های‌ ایران بودند. دكتر بُناتی‌ كه سمت كنسول افتخاری‌ نروژ را نیز داشت، سالیان دارازی‌ در ایران بود و تا شروع جنگ جهانی‌ اول به خدمت خود در داروخانه ادامه داد و با آغاز جنگ جای‌ خود را به یكی‌ از شاگردانش به نام مولیون[9] داد و خود به آلمان، موطن خویش بازگشت. از آن پس موضوع تجزیه مواد به ذهن پزشكان و رؤسای‌ بیمارستان‌های‌ تهران راه یافت و در بیمارستان دولتی‌ (سینای‌ كنونی‌) و بیمارستان آمریكایی‌ تهران وسایل آزمایشگاهی‌ فراهم آمد و نیز برخی‌ از پزشكان سفارتخانه‌ها خصوصاً دكتر نلیگان[10] و پزشكان ایرانی‌ كه تحصیلات خود را در خارج انجام داده بودند، وسایل آزمایشگاهی‌ تهیه كردند و برخی‌ از آزمایشات پزشكی‌ را در مطب خود انجام می‌‌دادند. باید پذیرفت كه خدمات یاد شدگان و آزمایشات ادرار و برخی‌ موارد دیگر كه پزشكان ایرانی‌ و خارجی‌ به ابتكار خود در ایران آغاز نمودند، از هر لحاظ در خور توجه است و این افراد سهمی‌ عمده در بنیان‌گذاری‌ آزمایشگاه‌های‌ طبی‌ ایران دارند ولی‌ آنچه مسلم است، دوران نهضت آزمایشگاه‌های‌ كامل و متكی‌ به روش‌های‌ علمی‌ جدید توسط كارشناسان با وسایل پیشرفته در ایران با تأسیس انستیتو پاستور ایران در سال 1299 ش. و تشكیل انستیتو حصارك (انستیتو رازی‌ كنونی‌) در سال 1303 و بنگاه بهداشت در سال 1315 كه بعداً به نام آزمایشگاه مركزی‌ وزارت بهداری‌ و آزمایشگاه رفرانس نامیده شد، آغاز گردید. این مؤسسات اولین سازمان‌هایی‌ بودند، كه برای‌ تشخیص بیماری‌‌ها، مطالعات اپیدمیولوژیك، تهیه سرم و واكسن و بررسی‌‌های‌ پزشكی‌ و خدمات قرنطینه‌ای‌ در ایران تشكیل شدند. مؤسسات مذكور از بدو تشكیل ضمن خدمات بهداشتی‌ و پزشكی‌، به تربیت افراد برای‌ توسعه این‌گونه فعالیت‌ها در كشور اقدام كردند. به موازات تأسیس و فعالیت مؤسسات یاد شده، دایره تأسیس آزمایشگاه‌ها در بیمارستان‌های‌ مختلف توسعه یافت و با تكمیل بیمارستان‌ها و وسایل كار و زیاد شدن تعداد پزشكان تحصیل كرده و متخصصین رشته‌های‌ مختلف، عده‌ای‌ در ایران یا خارج در رشته‌های‌ علوم آزمایشگاهی‌ تخصص پیدا كردند، مبادرت به تأسیس آزمایشگاه‌های‌ خصوصی‌ در تهران و شهرستان‌ها نمودند و بدین نحو ظرف هشتاد سال مؤسسات آزمایشگاهی‌ كامل در سراسر كشور تشكیل شدند و به فعالیت‌های‌ تشخیصی‌، اپیدمیولوژیك، سم‌شناسی‌، بررسی‌‌های‌ مختلف مواد مصرفی‌ و تهیه سرم و واكسن مورد احتیاج كشور پرداختند.

سابقه تاریخی آزمایش و آزمایشگاه در ایران: در تاریخ پزشکی ایران، اطلاعاتی از ادرار و تغییرات آن در برخی از بیماری ها داده شده و در تمدن ساسانی و فعالیت های مرکز طبی جندی شاپور پزشکان مطالبی درباره تغییرات ادرار، عرق و مدفوع در بیماری ها ذکر نموده اند که حائز اهمیت است و در نوشته های رازی و ابن سینا نیز از خواص ادرار و تغییرات آن در بیماری ها بحث فراوان شده است.

این نوع بررسی های ظاهری از مدفوعات مختلف بدن تا اوایل قرن نوزدهم به صورت کاملاً مقدماتی و ساده رواج داشت . از اواخر سده نوزدهم و اوایل سده اخیر این مراحل مقدماتی و ساده پشت سر گذاشته شد و با کشفیات میکرب شناسی، انگل شناسی، شیمی حیاتی و وجود دانشمندانی نظیر پاستور و کخ تحولی در تشخیص بیماری ها و ا ستفاده از روش های آزمایشگاهی به ظهور پیوست و با مطالعات و اکتشافات مختلف در زمینه ایمنی شناسی و فیزیک و شیمی رو به تکامل رفت و با توسعه علوم میکروبیولوژی و رشته های وابسته به آن و خون شناسی و بیوشیمی که از ارکان علم طب امروزی می باشند، همگام با تکمیل وسائل و اختراع دستگاه های آزمایشگاهی مختلف، راه برای تشخیص بیماری ها و بررسی های علمی، بهداشتی و پزشکی هموار شد تا به وضع کنونی رسید.

سابقه تاریخی آزمایشگاه در ایران: مراحل ابتدایی و فعالیت های انفرادی ، به سال 1268 ق. در زمان صدارت میرزاتقی خان امیرکبیر بانی و مؤسس دارالفنون، عده ای از معلمین خارجی برای تدریس رشته های مختلف علمی ازجمله طب و داروسازی از کشور اتریش و مجارستان استخدام و به موجب روزنامه وقایع اتفاقیه، شماره 2، صفحه اول به تاریخ 26 محرم 1268 (آذر 1230 و اکتبر 1851 ) در میان معلمانی که به ایران آمدند، طبیبی به نام دکتر ادوارد ژاکوب پولاک (Dr.Ej.Polak)  برای داروسازی انتخاب شد . دکتر فوکاتی(Dr.Focati) پس از دو سال  خدمت و تدرسی داروسازی در دارالفنون برای خرید وسایل یک لابراتوار برای رشته داروسازی به اروپا رفت و پس از خرید و ارسال وسایل لازم کار، لابراتواری در دارالفنون تأسیس و با همکاری دکتر پولاک مبادرت به امتحانات شیمیایی معمولی و آموزش داروسازی و طب نمود. به موازات فعالیت های معلمین یاد شده، دو پزشک خارجی دیگر یکی فرانسوی به نام دکتر دزیره و دیگری هلندی به نام دکتر یوهان شلیمر (J.Shlimmer) و تولوزان(D.Tholozan) پزشک دربار ناصرالدین شاه که با خود وسایل لازم را همراه آورده بودند، مبادرت به برخی امتحانات لابراتواری می نمودند ولی فعالیت های آن ها منحصراً برای بیماران درباری بود. در سال های بعد عده دیگری از پزشکان خارجی به گروه معلمین دارالفنون پیوستند، از آن جمله؛دکتر آلبو (Dr.Albou)، دکتر بلان(Dr.Blanc) و دکتر ژورژ (DR.Georges) که درکلاس های طب و داروسازی دارالفنون خدمت می نمودند ، در آموزش و آزمایش های طبی و داروسازی نیز سهمی داشتند.

البته عده ای از ایرانیان پزشک و داروساز در همکاری با خارجیان در تأسیس و اداره مدرسه طب و داروسازی دارالفنون نقش به سزائی داشته اند، که سردسته آنان را باید میرزا کاظم محلاتی دانست . در همین اوان در نزدیکی دارالفنون (خیابان ناصرخسرو) داروخانه ای توسط یک داروساز آلمانی به نام شورین(Shwerin) تأسیس گردید، که بیش تر به تهیه داروهای درباریان مظفرالدین شاه و اعیان و اشراف آن زمان مبادرت میکرد . در گوشه ای از همین داروخانه قرع و انبیق و وسایل آزمایشگاهی مختصری گذاشته شده بود و امتحال ادرار توسط شورین انجام می گرفت و عده زیادی از متمکنان و اعیان زمان برای اطلاع از این که مبتلا به بیماری دیابت هستند یا خیر ادرار خود را به داروخانه شورین می فرستادند. پس از مدتی فعالیت، شورین جای خود را به داروساز دیگری به داد و او نیز فعالیت های داروسازی و تجزیه ادرار را کماکان ادامه (E.Bonati) نام اوژن بناتی می داد و قسمتی از داروخانه او را آزمایشگاه اشغال نموده بود و تا آن تاریخ یعنی قریب 100 سال قبل، آزمایشگاه مدرسه طب و داروسازی دارالفنون و آزمایشگاه دکتر بناتی تنها آزمایشگاه های ایران را تشکیل می دادند. دکتر بناتی که سمت کنسول افتخاری نروژ را نیز داشت، سالیان درازی در ایران بود و تا شروع جنگ بین المللی اول به خدمت خود در داروخانه ادامه داد و با آغاز جنگ جای خود را به یکی از شاگردانش به نام مولیون(Molion) داد و خود به آلمان، موطن خویش بازگشت. از آن پس موضوع تجزیه مواد به ذهن پزشکان و رؤسای بیمارستان های تهران خطور نمود و در بیمارستان دولتی (سینای کنونی) و بیمارستان آمریکایی تهران وسایل آزمایشگاهی فراهم آمد و نیز برخی از اطباء سفارتخانه ها خصوصاً دکتر نلیگان (Neligan) و اطبای ایرانی که تحصیلات خود را در خارج انجام داده بودند، وسایل آزمایشگاهی تهیه کرده، برخی از امتحانات آزمایشگاهی را در مطب خود انجام می دادند. باید قبول کرد، که خدمات یادشدگان و امتحانات ادرار و برخی مواد دیگر که پزشکان ایرانی و خارجی به ابتکار خود در ایران آغاز نمودند، از هر لحاظ در خور توجه است و این افراد سهمی عمده در بنیان گذاری آزمایشگاه های طبی ایران دارند ولی آنچه مسلم است، دوران نهضت آزمایشگاه های کامل و متکی به روش های علمی جدید توسط کارشناسان با وسایل پیشرفته در ایران با تأسیس انستیتوپاستور ایران در سال 1299ش.و تشکیل انستیتوحصارک (انستیتورازی کنونی ) در سال 1303 و بنگاه بهداشت در سال 1315 که بعداً بنام آزمایشگاه مرکزی وزارت بهداری و آزمایشگاه رفرانس نامیده شد، آغاز گردید. این مؤسسات اولین سازمان هایی بودند، که برای تشخیص بیماری ها، مطالعات اپیدمیولوژیک، تهیه سرم و واکسن و بررسی های پزشکی و خدمات قرنطینه ای در ایران تشکیل گردیدند . مؤسسات مذکور از بدو تشکیل ضمن خدمات بهداشتی و پزشکی، به تربیت افراد لازم برای توسعه این گونه فعالیت ها در کشور اقدام نمودند. به موازات تأسیس و فعالیت مؤسسات یاد شده، دایره تأسیس آزمایشگاه ها در بیمارستان های مختلف توسعه یافت و با تکمیل بیمارستان ها و وسایل کار و زیاد شدن تعداد پزشکان تحصیل کرده و متخصصین رشته های مختلف، عده ای در ایران یا خارج در رشته های علوم آزمایشگاهی تخصص پیدا کرده، مبادرت به تأسیس آزمایشگاه های خصوصی در تهران و شهرستان ها نمودند و بدین نحو ظرف 80 سال مؤسسات آزمایشگاهی کامل در سراسر کشور تشکیل و به فعالیت های تشخیصی، اپیدمیولوژیک، سم شناسی، بررسی های مختلف مواد مصرفی و تهیه سرم و واکسن مورد احتیاج کشور پرداختند.