یكی از كهن‌ترین آب انبارهای تهران قدیم است كه در حكومت سلجوقیان و سلطنت طغرل اول احداث، ولی بعدها متروكه گردید. در دوران صفویه، شاه تهماسب اول امر به تعمیرآن داد. پس از مدتی بازهم متروك گشت تا این‌كه حاج عیسی وزیر تهران (بیگلربیگی قاجار) دستورتجدید بنا داد. / تهران ناصری، ص 281.
مشخصات این آب انبار عبارت است از: 1400 متر مساحت، هفت ستون به ارتفاع 20/5 متر و قطر 5/1 متر، ضخامت سقف 25 سانتی‌‌متر، طاق ضربی با ملات ساروج و چهار بادگیر كه از دوره پهلوی به قهوه‌خانه سنتی تبدیل شده است. این آب‌انبار كه در مجاورت امامزاده سید اسماعیل واقع بوده است در محله چاله میدان قرارداشت وبه آن آب انبارچال میدان نیز گفته‌اند.
اعتمادالسلطنه در صفحه 79 جلد 4 مرآت البلدان، آن را از مستحدثات میرزاموسی مستوفی تفرشی معروف به وزیرمعرفی می‌‌كند. برخی ازمورخان نیزآن را به آب انبار میرزا موسی می‌‌شناسند.
ظاهراً این آب انبار قدیمی ابتدا دردوران وزارت میرزا موسی تعمیر و مرمت و از این بابت به اومنسوب شده وسپس سال‌ها بعد، در زمان وزارت میرزاعیسی، پسرِمیرزاموسی نیز چنین اتفاقی رخ داده است.
در دایرةالمعارف بناهای تاریخی ایران آمده:
«مساحت آن بیش از هزار متر مربع وابعاد آن حدود 10×28×38 و تعداد ستون‌های مكعبی آن 8 (48 ردیف 6 تایی) و حجم كل آن 11685 متر مكعب و ظرفیت آبگیر آن 7500 متر مكعب بود.»
مرحوم شهری ازآن چنین یاد كرده است:
«آب انبار سیداسماعیل از بزرگ‌ترین آب انبارهای تهران بود. این بنا كه اكنون نیز برپا و به جز پاشیر و پله آن، بقیه برقرارو در معرض تماشای عموم می‌‌باشد زیر بنایی معادل هزار و پانصد ذرع مربع دارد كه هزار و دویست ذرع، سطح آب گیرآن و بقیه دیوار و اطراف و پاشیر و متفرعات آن می‌‌باشد. انبار یعنی آبگیرِ آن درشش ردیف ستون آجری پنج آجر درپنج آجر شمال و جنوبی وهشت ردیف ستون شرقی وغربی بنا شده كه مجموعاً چهل وهشت ستون درآن به كاررفته وفاصله میان هردوستون چهار ذرع است كه چون پایه‌ها را برفاصله بیفزاییم، سی ذرع درچهل ذرع مساحت كل به دست می‌‌آید. كه همان هزارودویست را به دست می‌‌دهد، درارتفاع هشت ذرع كه پس از وضع ضخامت پایه‌ها حدود نه هزاروسیصد ودوازده ذرع مكعب آبگیرآن می‌‌باشد.
اهمیت این بنا صرف‌نظراز پانزده هزار متر مكعب خاكبرداری در عمق ده ذرعی زمین با فقدان وسائل آن روز، دراسلوب بنا و ظرافت ساختمان واصول معماری آن می‌‌باشد كه آبگیری با این عظمت، ساروج و مثل آن درروكش آن به كارنرفته، آجرهای آن نمایان و فقط به صورت دیوار، بندكشی شده است .
درآن زمان كه آب داشت و مورد استفاده قرارمی گرفت آبش در تابستان در آن حد خنك و گوارا بود كه احتیاج به یخ پیدا نمی‌‌نمود و می‌‌گفتند از آن جهت است كه دركف آن به ضخامت یك چارك سرب مذاب ریخته،پشت دیوارهای آن را سرب اندود ساخته‌اند كه اگراین گفته درست باشد، شاید منع نفوذ آب ازآن هم یكی،همان پوشش خارجی وسطحی آن به وسیله سرب ها»كه مسلماً درزومنفذی هم از پیوندآنها برجا نگذاشته‌اند.» باشد،اگرچه قاعده (آب چینی) این نوع اَبنیه نیزدرجلوگیری ازفرارآب بی‌‌تأثیر نمی‌‌باشد.
پاشیر آن كه سه شیربزرگ درآن كار گذاشته شده بود چهل وسه پله داشت كه بعد از هرچند پله پاگردی برای رفع خستگی درآن تعبیه شده بود وخود پاشیرفضایی حدود دوازده مترمربع جهت ایستادن در نوبت و چاله‌هایی در زیر شیر به ابعاد یك ذرع مكعب كه كوزه وسطل ومشك، هرچند بزرگ، محل داشته باشد و درتابستان‌ها جایی كه از فرط خنكی ولطف هوا كه تداعی توچال و پس قلعه [را] می‌‌نمود.
سقف آن دارای بادگیرهای متعدد بود كه هوا را خروج ودخول داده تعدیل می‌‌نمود و دربام آن كاروانسرا و بارانداز و بر جبهه پاشیر آن كه مشرف به كوچه سیداسماعیل بود. دكاكینی كه وقف آب انبار گشته، عواید آن مخصوص لجن‌كشی و تعمیر و مصارف آن گردیده بود. از معماری و اصول ساختمان آن، همین بس كه تا امروز كه بیش از 130 سال از تاریخ بنای آن می‌‌گذرد، حتی اندك تعمیری به هم نرسانیده، با آن‌كه قسمت شرقی آن درخیابان كشی‌‌های زمان رضا شاه كف پیاده‌رو و زیر نهر آب آن واقع شده، روزانه هزاران اتومبیل از روی آن می‌‌گذرد. و آب نهر آن قطع نشده، لامحاله رطوبت از خود نفوذ می‌‌دهد، اندك نقصانی درآن به وجود نیامده، در كمال صحت و درستی برجا مانده و از اهمیت معماری آن درعدم قبول ونفوذ رطوبت نیز آن‌كه امروزه به صورت موزه درآمده و اجاره‌دار آن، آن را قهوه‌خانه و تماشاخانه و رستوران نموده، تمامی آن را رنگ لعابی كه با آن گچ و دیوار و جاهای خشك رنگ می‌‌كنند زده و لكه‌ای نم از آن به ظهور نرسیده، خشك و تمیز و یكدست خودنمایی می‌‌كند. همچنین تا اهمیت آن را روشن‌تر بیان كنیم ونشان دهیم كه این آب انبار برای تهرانیان تا چه حد حائزتوجه بوده است باید بگوییم یكی از كارهای مهمی كه سید ضیاءالدین، رئیس الوزرای كودتای 1299 دست به آن زد تا جلب مردم پایتخت كند، لجن كشی آن بود. از آن جهت كه كسی درصد ساله اخیر، چه دولتی وچه ملتی تا آن‌جا كه پیران و سالخوردگان نشان می‌‌دادند، به خاطرخرج و معطلی‌‌اش جرئت آن نكرده بود.
آب این آب انبار را در طول مدت چند ماهه پاییزوزمستان كه قنات‌های شاه وحاج علیرضا كه در این فصول مصرف آن‌ها تقلیل می‌‌گرفت، تأمین می‌‌نمود و تابستان‌ها اهالی حدود سیداسماعیل و كوچه‌های حمام گلشن وقسمت اعظم جنوب شهر و سكنه اطراف و میدان‌های مال فروش‌ها و كاه‌فروش‌ها و امین‌السلطان و مردم بازار دروازه و بازار حضرتی و بازار پالان‌دوزها و خیابان اسماعیل بزاز و كوچه‌های پشت بدنه و سرِ قبر آقا و اطراف آن را مشروب می‌‌نمود كه به وسیله سطل و كوزه و خیك ومشك به دكان‌ها و خانه‌ها و پزندگی‌‌ها و اهل حاجت می‌‌رسید.
دیگر، ماهی‌‌های سیاه بزرگ جثه، به اندازه‌های ماهی سفید وماهی آزاد كه درآن زیاد دیده می‌‌شدند وهمچنین اجساد سگ وگربه‌های باد كرده كه ازمجرای آب درآن افتاده و اجسام كودكان واطفال ونوجوانان روی آب ایستاده كه گاهی درآن به ظهور می‌‌رسید. اطفال حرامزاده‌ای را كه پس ازبه دنیا آوردن از مجاری بام درآن می‌‌انداختند و كودكانی كه بازی كنان خود در آن افتاده یا بچه لخت كن‌ها و بچه‌دزدها كه زینت‌آلات مانند «و ان یكاد» طلا و «چهل بسم‌الله» و گوشواره والنگوی ارزشمندی در اطفال دیده بودند آن‌ها را بدان جا كشیده، پس از لخت كردن وگاهی تجاوز از مجرای بام درآن می‌‌افكندند و پس از آینه انداختن معلوم می‌‌شدند.
بچه دزدها و قاتلین، نقطه مقابل آب انبارساز! كه یكی آب انبارساخته باآبِ آن راحت رسانی وحیات بخشی می‌‌كرد ویكی كثافات وجنایات خود را درآن پنهان كرده، ممات بخشی وجان ستانی می‌‌نمود. مانند شیردزدهای آب انبارها كه یكی آب انبارساخته یكی شیر آن را می‌‌دزدید!
اواخر پاشیرهای آب انبارهای عمومی را به‌گونه ابتكاری می‌‌ساختند، به این صورت كه در هر چند پله برای آن پاشیری تعبیه كرده به وسیله لوله‌ای شیرآن را به آب انبارراه می‌‌دادند كه اگرآب انبار پراست مردم همه پله را طی نكرده زحمت تا پایین رفتن نداشته باشند و به این ترتیب شیر و پاگرد دیگر و در آخر كه به خود پاشیر برسند، با فایده دیگر كه اندازه آبِ آب‌انبار را نیز معلوم می‌‌نمود.
این آب انبار دو پاشیر داشت یكی مقابل سیداسماعیل، دیگری در كوچه شیشه گرخانه، می‌‌گفتند ماهی‌‌هایی در آن هست كه قد نهنگ است. بعد از لوله كشی آب درتهران مدتی محل آن به كارخانه گلاب گیری تبدیل شد. / تهران قدیم (جعفر شهری)، صص 93 تا 96.
2017 © All rights reserved.